یادداشت فقهی و اصولی

شبکه اجتهاد: قاعده‌ای کلی وجود دارد که طرفداری از وحدت اسلامی بدون متهم شدن به تفریط در اندیشه مذهبی و تسامح نخواهد بود. اما چند سالی است که این اتهام از ناحیه کسانی به فعالان عرصه وحدت اسلامی داده می‌شود که خود را طرفدار انقلاب اسلامی و معتقد به ولایت فقیه می‌دانند. بدیهی است که این عده به واسطه‌ی راهبُردی بودن موضوع وحدت اسلامی در تفکر انقلاب اسلامی، طیف متهم شده را طرفدار افراطی وحدت اسلامی و خود را طرفدار واقعی و اصیل وحدت اسلامی معرفی کنند. حال سؤال این است که طرفداری از وحدت اسلامی به چه معناست و …

شبکه اجتهاد: فهرست پانصد مسلمان تأثیرگذار همه ساله در دسامبر منتشر‌ می‌شود و به معرفی مشاهیر جهان اسلام بر طبق شاخصه‌های «مرکز سلطنتی تحقیقات راهبردی اسلام» در اَمان پایتخت اُردن‌ می‌پردازد. این لیست با معرفی فعالان جهان اسلام در دو دسته پنجاه نفر برتر و بخش چهارصد و پنجاه بعدی تقسیم شده است. بنابر اساسنامه و فهرست این مؤسسه که امسال نیز با قیمت ۳۵ دلار در وب‌سایت رسمی آن منتشر شده، هدف از انتشار آن را آشنایی با فعالان و کشف ظرفیت‌های جدید برای نخبگان جهان اسلام معرفی و هر مسلمانی که بیشترین تأثیر بر کشور خود، جهان اسلام …

شبکه اجتهاد: درباره حلیت یا حرمت ذاتی توریه برای شماری از فقیهان که تعداد ایشان اندک هم نیست دیدگاه واضح و روشنی نیافتیم؛ علی‌رغم این، بسیاری از ایشان بین حکم دروغ و توریه تمایز قائل شده‌اند. آن‌ها ادله‌ی حرمتِ دروغ را شامل توریه نمی‌دانند؛ زیرا دروغ و توریه دو موضوع مختلف هستند. این دسته از فقیهان به جهت تأیید سخن خود از روایاتی چند نیز بهره برده‌اند. حتی برخی از فقیهان موردی را که اهل بیت به دلیل رعایت تقیه فتوای خلاف واقع داده‌اند، بر اساس توریه تفسیر کرده‌اند تا به ایشان در بیان احکام شریعت، نسبت کذب داده نشود. …

اختصاصی شبکه اجتهاد: اخیراً یکی از اساتید بزرگوار فرمودند «اگر هوش مصنوعی به معنای کلان خویش به میدان بیاید می‌تواند اجتماعی بودن دین را تثبیت کند و هوش مصنوعی می‌تواند تحولی در اجتهاد به وجود بیاورد». ۱- ورود تکنولوژی و پدیده‌های مدرن به جهان اسلام و چگونگی مواجهه فقها با آنها، همیشه به عنوان یک مسئله جدی و قابل تأمل مطرح بوده و است. سیاست غالب، تفکیک و تجزیه نقاط مثبت و منفی تکنولوژی از همدیگر، و تجویز استفاده از نقاط مثبت آنها در زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان بوده و است. علی‌رغم چنین استقبالی از این پدیده‌ها، تجربه‌ای که …

شبکه اجتهاد: مفهوم «ولایت» که معادل هدایت، سرپرستی و تربیت است، به عنوان اصل و اساس دین، می‌بایست در مفاهیم پایین دستی دین جاری شود، از این رو ضروری است که در بسیاری از مفاهم خودساخته تجدید نظر کنیم. به عنوان مثال دوگانه «تعبد یا تعقل» که خصوصاً در فضای روشنفکری رایج است از غفلت از همین مفهوم ولایت شکل می‌گیرد، به این نحو که آنجا که دین سخنی دارد، ما تعبداً می‌پذیریم و اگر دین سخنی نداشت با عقل خود سیر می‌کنیم، در حالیکه دین نیامده است که عقل را تعطیل کند و جای آن بنشیند و بدیل آن …

شبکه اجتهاد: آقای محقق‌داماد در سخن اخیر خویش، مطلقِ «دخالت در سیاست» را نفی و تقبیح کرده است، نه گونۀ خاصی از آن را و بدتر این‌که آن را به «دو تن از بزرگان حوزه»، نسبت داده است. این یعنی حوزه از «اساس»، سکولار است و بر اساس سکولاریسم، بنا شده است. این سخن، «استنتاجِ منطقیِ» من از سخن ایشان است، نه نظر خودم. من معتقد نیستم که مؤسسان حوزه، سکولار بودند. این نسبتی است که آقای محقق‌داماد به مؤسسان و پدارن حوزه داده است. از حوزویان انتظار می‌رود که در برابر «متهم‌ساختن بزرگان حوزه به سکولاریسم» از سوی آقای …

شبکه اجتهاد: دانش فقه همیشه پویایی خود را داشته و بر اساس آن توانسته است نسبت به مسائل مستحدثه پاسخگو باشد.هر چند یکی از جنبه‌های پویایی فقه توجه به احکام حکومتی است، اما باید توجه داشت احکام حکومتی به عنوان مسکن موقت بوده و در بزنگاه‌های خاص برای حل مشکلات اجتماعی به صورت موقت به کارگیری می‌شود. بنابراین اصل اولی و اساسی این است که حتی الامکان مشکلات اجتماعی را بر اساس احکام اولیه فقهی پاسخگو باشیم و تنها در موارد ضرورت و برای رفع اضطرار از احکام حکومتی استفاده کنیم. ۱. مسأله اموال و ملکیت به تاریخ وجود انسان …

شبکه اجتهاد: شرایط فعلی حوزه علمیه قم در نسبت با موضوعاتی همچون فقه نظام، علوم انسانی اسلامی و گونه‌های مختلف فقه نظام همچون فقه اقتصادی، فقه سیاسی و … شرایط خاصی است. از سویی تلاش‌هایی از سوی برخی پژوهشگران و مراکز حوزوی صورت گرفته که در تحلیل‌ها و بررسی‌ها نباید نادیده انگاشته شود و از سوی دیگر جریانات رسمی‌تر حوزه همچون بخشی از مرجعیت و طیف اساتید حوزوی که در متن حوزه هستند با این مفاهیم نسبتی ندارند. در بخش اول هم اکنون مراکز مختلفی همچون پژوهشکده فقه نظام، پژوهشگاه‌های فرهنگ و اندیشه و علوم و فرهنگ اسلامی، فتوح اندیشه …

شبکه اجتهاد: چند سالی است در ایام فاطمیه و سوگواری صدیقه طاهره سلام الله علیها دو جریان مقابل، هم قرار می‌گیرد: ۱. جریانی که عصبانی از تحلیل تاریخ است، آن را حرام می‌داند(۱)و دوست دارد از آن چه بعد از وفات پیامبر صلی الله علیه و آله تا زمان شهادت صدیقه طاهره سلام الله علیها گذشت، چیزی گفته نشود. برخی از این گروه، گاه، بدون این که بتواند خشم خود را فرو برد، رفتاری از خود نشان می‌دهد. نمونه آن را می‌توان گفتار امام جمعه شهر خاش در سال گذشته در همین ایام دانست که – برخلاف تصریح متون خود …

شبکه اجتهاد: از عجایب معارف شیعی این است که با وجود تصاحب بخش اعظم ساحت مناسک ما توسط زیارات و توسلات و مراثی، این حوزه‌ها کماکان ظهور و بروزی در فقه متعارف پیدا نکرده‌اند. این نمی‌تواند تنها ناشی از قرار گرفتن این سه دسته در دائرۀ مندوبات باشد چرا که سنن دیگری همچون نوافل و عمره و اعتکاف و … به تفصیل در فقه موضوع بحث بوده‌اند. آنچه دستۀ نخست مناسک را متمایز می‌کند عدم صدق احکام وضعی صحت و بطلان بر آنهاست. در واقع این شگفت‌تر است که شارع برای مهمترین مناسک هویت‌ساز شیعه نه تنها حکم تکلیفی که …

شبکه اجتهاد: مهم ترین منبع شناخت دین اسلام پس از قرآن، روایات معصومین علیهم السلام است. با مراجعه به کتب حدیثى و بررسى روایات در ابواب گوناگون احکام و سایر معارف اسلامى، با روایات متعارضى روبه‌رو مى‌شویم تا آنجا که شیخ طوسى کمتر بابى از ابواب فقه را خالى از اخبار متعارض مى‌داند. مسألۀ تعارض و اختلاف اخبار در قرن چهارم و پنجم، یکى از شبهات کلامى و ایرادهاى عمدۀ اهل سنّت بر شیعه به شمار مى‌رفته است؛ شیخ طوسى در مقدمۀ تهذیب از شیخ مفید نقل مى‌کند که یک شریف (در اصطلاح امروز: سید) به خاطر همین تعارض روایات …

شبکه اجتهاد: آثار فراوانی را سراغ داریم که نامشان در دست است و متنشان به دست ما نرسیده. همینطور نسخه‌ها‌‌‌ی فراوانی یافت می‌شود که ما هیچ اطلاعی تاکنون از موجودیت آن‌ها و حتی عناوینشان نداشته‌ایم. کتاب «احادیث امیرالمومنین علی (ع) بروایه عبدالعظیم و الحسنی و باملاء القاضی جعفر بن احمد الیمانی – من مخطوطات الزیدیه» جزو کتاب‌هایی است که نه عنوانش در دست بوده و نه متنش، اما به جهات مختلفی مهم است و به واقع لازم است اهل‌تحقیق توجه ویژه‌ای به آن داشته باشند؛برای آشنایی علاقمندان به برخی وجوه اهمیت این نسخه اشاره می‌کنیم. ۱. کتاب مذکور حاوی احادیثی …

شبکه اجتهاد: مرحوم شیخ حر عاملی در کتاب شریف وسائل الشیعه در باب «استحباب الوضوء بمد من ماء والغسل بصاع، وعدم جواز استقلال ذلک» چند روایت را آورده است از جمله دو روایت ذیل: یک؛ عن زراره، عن أبی جعفر علیه السلام قال: کان رسول الله صلى الله علیه وآله یتوضأ بمد ویغتسل بصاع دو؛ محمد بن علی بن الحسین قال: قال رسول الله صلى الله علیه وآله : الوضوء مد والغسل صاع، وسیأتی أقوام بعدی یستقلون ذلک، فأولئک على خلاف سنتی، والثابت على سنتی معی فی حظیره القدس. در روایت نخست سیره قولی و در روایت دوم سیره عملی …

شبکه اجتهاد: اخباری‌گری یک جنبش چند وجهی است، یعنی همان طور که نمی‌توان تأسیس حکومت صفوی و رابطه خصمانه‌اش با دولت عثمانی را در پیدایش ـ و یا لا اقل رونق گرفتن ـ اخباری‌گری نادیده گرفت، نمی‌توان اخباری‌گری را فقط در این بستر تحلیل کرد و از جنبه‌های دیگر (مثل برخی از مبانی اصولی و حدیثی مدرسه حله) غافل بود؛ بنابراین باید در تحلیل این مدرسه شیعی به بسیاری از جهات در کنار هم توجه داشت. شاید از این جهت است که مرحوم آیت‌الله بروجردی ـ بنابر آنچه مرحوم مطهری از ایشان نقل می‌کند ـ بر این باور بودند که …

شبکه اجتهاد: فقه حکومتی، فقه مضاف، فقه نظام‌‌ساز، فقه سیاسی، فقه التربیه، فقه اقتصادی مجموعه‌‌ای از کلیدواژه‌‌هایی است که طی سال‌‌های گذشته، جریانات حوزوی برای پیگیری پروژه امتداد فقه به کار برده‌‌اند. چه این عبارات را مضاف و مضاف‌‌الیه بدانیم و چه صفت و موصوف[۱]به نظر می‌‌‌‌رسد برخی جریانات حوزوی منتقد این رویکردها بوده و این انتقادات در سال‌های اخیر علنی و رسانه‌ای شده است. گفتنی است که هم اکنون در سطحی از دروس رسمی حوزه پروژه‌های فقه مضاف در حال پیگیری است؛ پروژه‌ای که با اضافه شدن چندین استاد مطرح در حال قوت گرفتن بوده و به غیر از …

اختصاصی شبکه اجتهاد: «سیره عقلا» در علم اصول، طبق نظریه مشهور با احراز معاصرت با معصوم و امضای آن (عدم ردع) پذیرفته شده و حجت تلقی می‌‌شود. برخی دیدگاه‌های غیر مشهور نیز حجیت سیره عقلا را بی نیاز از دو قید «معاصرت» یا «امضاء» می‌‌دانند، به عنوان مثال امام خمینی (ره) سیره‌های مستحدثه را هم اگر ردعی از آن وارد نشده باشد نیز حجت می‌‌دانند.[۱] یا برخی همچون محقق اصفهانی و آیت‌الله بروجردی[۲] و برخی شاگردانشان همچون علامه طباطبایی (ره)[۳] از آنجا که بازگشت سیره عقلا را به حکم عقل می‌‌دانند، آن را بی نیاز از دو قید فوق معرفی …

شبکه اجتهاد: از جمله پرسش‌هایی که در حوزه علم اخلاق مطرح است، رابطه آن با فقه است. همان گونه که در بحث پیش اشاره شد، علم اخلاق را باید جدای از فقه دانست. این در حالی است که به نظر‌ می‌رسد در گزاره‌های اخلاقی، فقه نیز حضور دارد؛ زیرا گفته‌ می‌شود که فقه تبیین کننده احکام پنجگانه یعنی واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح است. از سویی دیگر، وقتی به اقتضای حکم اخلاقی بر انجام کاری تاکید‌ می‌شود، در حقیقت بر آن یکی از دو حکم: وجوب یا استحباب مترتب خواهد شد و هنگامی که به اقتضای حکم اخلاقی انجام …

اختصاصی شبکه اجتهاد: حجت‌الاسلام محمد سروش محلاتی مدرس حوزه علمیه قم، ضمن درس گفتارهای خویش، نظر شهید آیت‌الله مرتضی مطهری در باب نسبت رضایت مردم و حرکات سیاسی معصومین (علیهم‌السلام) را مورد بررسی قرار داده‌ است. وی پس از بررسی عبارات شهید مطهری می‌گوید: تلقی رایج این است که امام(ع) به صحنه سیاسی می‌آید که حقش را بگیرد، اما شهید مطهری می‌گویند خیر، مردم هستند که به صحنه می‌آیند و اگر خواستند، امام(ع) قدرت را می‌گیرد و الا اگر مردم نیایند، اوضاع هم به سامان باشد، امام علی(ع) اعتراضی ندارد. به نظر می‌رسد این نسبت به هیچ عنوان به شهید …

شبکه اجتهاد: بحث در ابعاد مختلف واکسن ویروس کرونا از جنبه فقهی است. بررسی تعیین مورد برای آزمایشات بالینی واکسن کرونا، عوارض آن، تولید، صادرات و واردات این واکسن، در اینجا مورد بررسی قرار گرفته است. مسأله اول: ابعاد فقهی داوطلبی برای آزمایش بالینی واکسن آیا انسان حق دارد در مرحله مطالعاتی واکسن، به قصد خیر رساندن به جامعه اسلامی، جهت تزریق و امتحان واکسن داوطلب شود و خود را در معرض عوارض جانبی معتنابه آن از جمله مرگ و یا فلج شدن و مانند آن، قرار دهد؟ برای ارائه پاسخی جامع به این پرسش، باید قواعد فقهی مانند قاعده …

شبکه اجتهاد: شیوع ویروس کرونا موضوعی‌ست که نه تنها نظام درمانی کشورهای مختلف را درگیر خود نموده، بلکه عرصه‌های تخصصی دیگری مثل سیاست، اقتصاد، الهیات را نیز به خود معطوف کرده است. از این منظر بررسی فقهی نیز یکی از ملزومات نگاه جامع به این چالش است، لذا بحث از مناسبات فقه و کرونا ضرورت پیدا می‌کند و در عین حال تا کنون مباحث اندکی دراین خصوص مطرح شده است. اما اهمیت موضوع‌شناسی مسأله کرونا بسیار بالا بوده و این اهمیت بدلیل شباهت عنوان کرونا با عنوان عام‏تر «بیماری‏های واگیر» و حضور این عنوان عام در سابقه فقهی ماست. طبیعتا …

شبکه اجتهاد: در میان راهکارهای ارائه شده برای مقابله با ویروس کرونا و پیامدهای آن، واکسیناسیون مهمترین راهکار شمرده شده است. در این نوشتار که ماحصل مصاحبه «مناط» با حجت‌الاسلام سید محمدمهدی رفیع‌پور است ابعاد فقهی این مسئله مورد واکاوی قرار گرفته است. این مدرس حوزه علمیه قم ابتدا نحوه ورود فقه به مسئله رتبه‌بندی دریافت کنندگان را تبیین کرده و سپس الزام واکسیناسیون را از دو منظر فقه فردی و فقه اجتماعی مورد دقت قرار می‌دهند. او در ادامه ابعاد شرعی تلفات و آسیب‌های تزریق واکسن را بررسی و ضوابط فقه برای مسئولیت ضمان و مسئولیت‌های کیفری را تبیین …

شبکه اجتهاد: سالگرد دکتر فیرحی فرصت خوبی است تا در باب دست آوردهای فکری این اندیشمند حوزوی به صورت واقعی صحبت کردو نگاهی از بالا به پروژه فکری ایشان انداخت. اخلاق خوب و صبر بالا در برابر نقد و خوب گوش کردن را می‌توان از ویژگی‌های این شخصیت خوشفکر حوزوی نام برد لیکن بیش از سجایای شخصی برای شناخت این فرد باید به هندسه کلی اندیشه پرداخت. برزخ حوزویان  دانشگاهی در رشته‌های علوم انسانی عموما برخواسته از رابطه سنت و مدرنیته است، رابطه نامعلومی که ناشی از تعلقات عمیق دینی فرد حوزوی و علاقه وجه دانشگاهی فرد به مدرنیته بر اساس …

اختصاصی شبکه اجتهاد: یکی از راه‌های حلّ تعارضِ روایات، نظریۀ تقیه است. برای حدیث‌پژوهان روشن است که برخی از روایات، بر اساس تقیه صادر شده و امامان نمی‌توانستند در شرایط همزیستی با اهل سنت و سیطرۀ حاکمان اموی و عباسی هر حرفی را بزنند. گاهی به مصالحی، نظری خلاف نظر خود را بیان می‌کردند و شنوندگان تصور می‌کردند همین نظر امام است؛ حال آنکه امام تقیه کرده و نظر اهل سنت را مطرح کرده و خود به آن معتقد نبوده است. حال اگر دو روایت یا دو دسته روایت داشته باشیم که با یکدیگر ناسازگار هستند (به نحو تعارض مستقر)، …

شبکه اجتهاد: اصطلاح حق الناس و حق االله از دیرباز در میان دین‌باوران مطرح بوده است؛ به‌ویژه عنوان حق الناس که از عناوین پرکاربرد در میان دین‌‌‌‌داران بوده که به سبب رعایت این حقوق در نزد آنان اهمیت بسیاری یافته است. چیستی و حقیقیت حقوق و تعیین مصادیق آنها و مسائلی این‌‌‌‌چنینی در ذیل این عناوین بیان می‌شود. در دنیای امروزی در مورد حق‎ الناس سه نظر شنیده می‎شود: ۱. اینکه همه حقوق برای خداست و حقی برای غیر خدای متعال وجود ندارد؛ ۲. اینکه حقی برای خدا نیست و تمام حقوق برای بندگان خداست (ر.ک: اعلامیه حقوق بشر)؛ ۳. …

اختصاصی شبکه اجتهاد: یکی از مسائل اصولی که در میان علمای اصول اهل سنت و متقدمین از علمای شیعه همواره مورد بحث بوده است، مسئله قطعی و یا ظنی بودن عمومات قرآن است. از منظر مشهور علمای شیعه، ظنی بودن عمومات قرآن امری قطعی است. فقط عده‌ای در میان متقدمین از جمله شیخ مفید، سید مرتضی، شیخ طوسی و برخی از معاصرین چنین دیدگاهی را پذیرفته‌اند. به ‌هر روی، ارسال مسلم گرفتن این بحث از ورود علمای شیعه برای کنکاش این موضوع جلوگیری کرده است؛ اما در میان علمای اهل سنت؛ این بحث معرکه آرای علمای اصول بوده است و …

شبکه اجتهاد: گرچه نام بردن و نسبت فسادِ ثابت نشده به افراد را در یک توئیت -چه رسد به خطبه نماز جمعه- جایز نمی‌دانیم؛ اما اینگونه نیست که بطور کلی نماز جمعه هیچ نسبتی با مفسدان اقتصادی نداشته باشد.(۱) چند نمونه آن را مرور می‌کنیم. ۱- حاضر کردن زندانیان در نماز جمعه روایت صحیح السند صدوق و شیخ طوسی از امام صادق(ع): “بر امام است که زندانیان قرض و بدهکاری را روز جمعه به نماز جمعه و روز عید به نماز عید بیاورد. با آنان نگهبانانی بفرستد و وقتی نماز تمام شد به زندان برگرداند”(۲) فقهاء بزرگ برای زمان حضور …

شبکه اجتهاد: شاید بتوان گفت که یکی از دلایل ضرورت امامت و ولایت، وجود تفکرات متحجرانه و خوارجی است، چون حاملان چنین تفکری دین و احکام دینی را به‌نفع قدرت‌های سلطه‌گر و عافیت‌طلبان تفسیر به رأی می‌کنند. اگر ولایت در میان نباشد و برابر تفسیرهای ناصواب آنان نایستد و از کیان اسلامی دفاع نکند؛ جامعه ایمانی در دامان قدرت‌های سلطه‌گر و حاکمان جور و اشراف و عافیت‌طلبان دنیاپرست گرفتار می‌شود و با مصائب بی‌شمار دست و پنجه نرم خواهد کرد، چنان‌که اصلی‌ترین مانع بر سر راه جریان خوارج، امیر ولایت علی‌بن ابی‌طالب علیه‌السلام بود، او بود که نمی‌گذاشت تفسیربه‌رأی‌ها و …

شبکه اجتهاد: از جمله امور روشن در نزد فقیهان اسلامی حرمت کذب و همچنین حرمت تهمت است. مراد از تهمت، نسبت امری منفی به شخصی است که واقعاً مرتکب آن نشده است. نقطه‌ی مقابل آن، غیبت است. غیبت به معنای سخن گفتن از نواقصی است که واقعاً در شخص وجود دارد. بسیاری از فقیهان، غیبت، تهمت و دروغ را در زمره‌ی گناهان کبیره شمرده‌اند. برخی از فقیهان تهمت به اهل بدعت را استثنای این مسئله دانسته‌اند. برخی مفهوم اهل بدعت را تا بدان‌جا گسترش داده که هر کسی را که در مذهب، مخالفِ مذهب حقه باشد شامل می‌شود. این گروه …

شبکه اجتهاد: تجربه چندباره اعتراضات شدید در جمهوری اسلامی نشان داده است که متاسفانه یکی از مکان‌هایی که بعضا مورد تعرض مردم خشمگین قرار می‌گیرد مراکز وابسته به حوزه و روحانیت است. انکار نقش بعضی از مردم عادی در حمله به مراکز حکومتی و از جمله حوزوی، همان‌قدر غیرمنطقی و ساده‌انگارانه است که انکار کلی نقش ضد انقلاب و عناصر وابسته به خارج در برخی آشوب‌های خشن. اساسا مقصر دانستن روحانیت به عنوان عامل اصلی معضلات بی‌شمار جامعه امروز، در میان بخشی از مردم – درست یا غلط – مشهود است. اگر به آنچه شهید مطهری درباره نقش روحانیت در …

شبکه اجتهاد: گر چه بحث در مورد حوزهٔ مستقل و ویژگی‌های آن نیازمند شرح و بسط مفصلی است، ولی شاید ذکر چند نکته در این باره مفید باشد: ۱- وقتی صحبت از استقلال حوزه مطرح می‌شود، اختصاصی به حوزه‌های ایران ندارد، بلکه مقصود استقلال حوزه‌های شیعه در هر زمان و هر کشور و در هر حکومت و هر دولت است. ۲- استقلال حوزه به معنای گریز از قانون و عدم پایبندی روحانیون به مقررات و قوانین قابل قبول یک‌ کشور نیست، بلکه آنان هم خود به برقراری نظم اجتماعی معتقدند و‌ هم‌ دیگران را سفارش به آن می‌کنند. بله پیشنهاد …