شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: ازجمله ثمرات مهم سنخ شناسی مسئله اصولی، ورود و خروج دقیق به مسئله است. بدیهی است برای دستیابی به این مهم، ابتدا بایستی دانشمند اصولی دسته‌بندی صحیحی از مسائل علم اصول ارائه داده باشد. در ادامه قصد داریم یک نمونه کاربردی در این زمینه را بررسی کنیم.
شهید صدر برای مباحث الفاظ علم اصول تقسیم‌بندی ارائه کرده است و مثال‌هایی برای هر دسته زده است. ایشان ذیل یکی از اقسام مباحث الفاظ علم اصول مبحثی را مثال زده‌اند (وضع و معانی حروف) و دیدگاه آخوند خراسانی را در آن مبحث نقد کرده‌اند که از نقد ایشان متوجه می‌‌شویم اساساً آخوند خراسانی آن مبحث را ذیل دسته دیگری از مباحث الفاظ علم اصول مدنظر شهید صدر، تحلیل کرده است.
ابتداء تقسیم‌بندی مدنظر شهید صدر برای مباحث الفاظ علم اصول را ارائه داده و تفاوت دیدگاه شهید صدر و آخوند خراسانی را در جاگیری آن مبحث (وضع و معانی حروف) ذیل اقسام مباحث الفاظ علم اصول نشان می‌‌دهیم و پس از آن توضیحات لازم را بیان می‌‌کنیم:
تقسیم‌بندی مباحث الفاظ علم اصول مدنظر شهید صدر:
۱) بحوث تحلیلی / فلسفه لغه: در اینجا به تحلیل معنای به دست آمده از لفظ می‌‌پردازیم؛ مثلاً: (مطابق شیوه بحث شهید صدر در وضع حروف): معنای حروف “بذاته” یا “بسبب امر عرضی، مثل لحاظ آله لغیره” متباین از معانی اسماء است؟
۲) بحوث لغویه: در اینجا به بررسی دلالت لفظ بر معنای آن می‌‌پردازیم.
۱-۲) اکتشافی: در صدد کشف معنای لفظ مدنظر هستیم؛ مثلاً: مشتق فقط برای متلبس بالمبدأ فی الحال وضع شده است یا اعم از آن و ما انقضی عنه؟ / الفاظ عبادات و معاملات برای صحیح وضع شده‌اند یا اعم از صحیح و فاسد؟
۲-۲) تفسیری: در صدد تفسیر دلالت لفظ بر معنای مدنظر هستیم؛ مثلاً: دلالت هیئه امر بر وجوب از وضع است یا عقل یا مقدمات حکمت؟ / (مطابق شیوه بحث آخوند در وضع حروف): دلالت حروف بر معنای “توجه ذهنی: لحاظ آله لغیره” از ناحیه موضوع له یا مستعمل فیه است یا از ناحیه مشخصات استعمال که در مقام وضع مضیق شده؟
همان‌طور که مشخص شد شهید صدر ازجمله مصادیق مباحث (۱) را “تحلیل معنای حروف” می‌‌داند. در حالیکه با توجه به شیوه ارائه بحث “وضع حروف” در کتاب “کفایه الاصول” متوجه می‌‌شویم آخوند خراسانی ازجمله مصادیق مبحث شماره (۲-۲) را “وضع حروف” می‌‌داند.
با توجه به آنچه ذکر شد، متوجه می‌‌شویم شهید صدر از چه موضعی بر آخوند خراسانی اشکال می‌‌گیرند.
برای فهم بهتر اشکال شهید صدر بر آخوند نیاز به فهم شیوه بحث آخوند خراسانی از وضع حروف هستیم.
باید دانست آخوند خراسانی در دو مقام وارد بحث وضع حروف می‌‌شوند:
۱) تفاوت معنای حروف با معنای اسماء به ذات آن‌ها برنمی‌گردد و معانی حروف و اسماء ذاتاً واحد است و این تفاوت به امری عرضی یعنی توجه ذهنی “لحاظ آله لغیره حروف” برمی‌گردد (نه وجود خارجی جزئی بودن حروف)
۲) وضع حروف از قسم “وضع عام و موضوع له عام” است و نه “وضع عام و موضوع له خاص” یا “وضع عام و موضوع له عام و مستعمل فیه خاص”، چراکه توجه ذهنی “لحاظ آله لغیره حروف” به موضوع له یا مستعمل فیه حروف برنمی‌گردد و به مقام استعمال برمی‌گردد به این نحو که واضع در مرحله وضع، استعمال را مضیق به این توجه ذهنی کرده است.
حال باید دانست اشکال شهید صدر این است که آخوند اساساً برای مقام اول و اصل این مطلب که معانی حروف و اسماء ذاتاً واحد هستند و تفاوتشان به توجه ذهنی “لحاظ آله لغیره حروف” برمی‌گردد، دلیلی اقامه نکردند و فقط در اطراف مقام دوم و اینکه وضع حروف از قسم “وضع عام و موضوع له عام” است، دلیل اقامه کرده‌اند و آن دلیل این است که “لحاظ آله لغیره حروف” به مقام استعمال برمی‌گردد و نه موضوع له و مستعمل فیه، پس “وضع عام و موضوع له خاص” یا “وضع عام و موضوع له عام و مستعمل فیه خاص” برای حروف اثبات نمی‌‌شود و “وضع عام موضوع له عام” برای حروف اثبات میشود.
حال آنکه اصل بحث اصولیون حول معانی حروف و سنخ آن از مباحث “تحلیلی” یا “همان فلسفه لغه” است و باید نقطه شروع بحث و تمام البحث در اطراف همان مقام اول باشد و حال آنکه با توجه به اینکه نقطه شروع آخوند در اطراف مقام دوم است، این نشان می‌‌دهد آخوند این مبحث را از سنخ بحوث “لغوی-تفسیری” گرفته است، به خاطر همین صرفاً پیرامون دلالت لفظ حروف بر معانی تأمل کرده که وقتی وضعی است، از کدام اقسام وضع است؟ و سخنی پیرامون مقام اول ندارد و گویی مبنای مدنظر خود در آنجا را که تفاوت معنای حروف و اسماء بذاته نیست (بلکه به خاطر “لحاظ آله لغیره حروف” است) اصل موضوعی گرفته است!
به نظر می‌‌رسد همین امر منتج به این شده که آخوند نظریه رقیب خود را نیز به‌درستی ملتفت نشود و “وضع عام” در نظریه “وضع عام موضوع له خاص” را برای مثل حرف (مِن) “مفهوم ابتداء” بداند و حال آنکه رقیب “مفهوم اسمی نسبت ابتدائیت” می‌‌داند!
—————————
منابع مشاهده نظرات شهید صدر و آخوند خراسانی:
(نام کتاب: بحوث فی علم الأصول؛ نویسنده: الهاشمی الشاهرودی، السید محمود؛ جلد: ۱؛ صفحه: ۲۳۳ و ۲۳۴ و ۲۱۹-۲۲۶ / نام کتاب: کفایه الاصول؛ نویسنده: آخوند خراسانی؛ جلد: ۱؛ صفحه: ۲۵-۲۷)
منابع اصولیون دیگر که مانند شهید صدر در مسیر نقد و بررسی نظر آخوند خراسانی معتقدند بایستی ابتدا در مورد مقام اول (تحلیل اصل معانی حروف) وارد بحث شد:
(نام کتاب: اصول الفقه- ط مکتب الاعلام الاسلامی؛ نویسنده: المظفر، الشیخ محمد رضا؛ جلد: ۱؛ صفحه: ۲۲ و ۲۳ / نام کتاب: منتهى الدرایه؛ نویسنده: المروج الجزائری، السید محمد جعفر؛ جلد: ۱؛ صفحه: ۲۹ و ۳۰)
بسیار عالی،