یادداشت فقهی و اصولی

آیت‌الله سبحانی در پاسخی به دکتر رضا داوری اردکانی گفت: مقصود مدافعان علوم انسانی اسلامی پالایش علوم انسانی است نه ایجاد علم جدید. علم عوض نمی‌شود، امّا دگرگونی در آن امکان پذیر است. شبکه اجتهاد: دکتر محمد محمدرضایی، استاد فلسفه دین دانشگاه تهران و رئیس کارگروه تخصصی فلسفه دین و کلام جدید شورای تحول علوم انسانی در یادداشتی پاسخ آیت‌الله شیخ جعفر سبحانی به نامه اخیر دکتر رضا داوری اردکانی درباره علم دینی را تحریر کرده که در ادامه می‌خوانید. اشاره: محضر استاد محترم و مرجع عالی قدر حضرت آیت‌الله جعفر سبحانی(دامت برکاته)، طبق معمول مشرف شدم و از نامه …

شبکه اجتهاد: اگر علوم انسانی مدرن به جامعه مدرن نظر دارد پس علوم انسانی اسلامی نیز به جامعه اسلامی ناظر است. اگر علوم انسانی مدرن اولا سازنده و ثانیا حاکی از جامعه مدرن است پس علوم انسانی اسلامی نیز سازنده و حکایت گر جامعه مدرن خواهد بود حال چگونه برخی گمان می‌کنند که علم مدرن، ممکن و علم اسلامی، غیرممکن است؟ وقتی از علوم انسانی اسلامی سخن گفته می‌شود به معنای تعارض کلی با علوم انسانی مدرن نیست چون جامعه مدرن، تعارض کلی با جامعه اسلامی ندارد و مشترکات و افتراقاتی بین آنها برقرار است. مخالفان علم دینی گمان می‌کنند …

شبکه اجتهاد: سخنان اخیر رهبر بزرگوار انقلاب اسلامی در اعتراف صریح به ناکامی جمهوری اسلامی برای تحقق اهداف بلند و اساسی در حوزه عدالت اجتماعی بر این حقیقت صحه گذاشت که باید در آستانه چهل سالگی انقلاب، این کارنامه را به صورت کامل و از جوانب گوناگون بررسی کرد و در کنار قدردانی توفیقات و توجه به نقاط درخشان این پرونده لازم است این نقص به طور جدی مورد توجه قرار گیرد. همان طور که توحید مهمترین هدف دین در حوزه فردی است و همه مسایل دیگر در سایه باور توحیدی ارزش پیدا می‌کنند، در حوزه اجتماعی نیز مهمترین هدف …

شبکه اجتهاد: آیت‌الله سیدمصطفی محقق داماد عضو فرهنگستان علوم و استاد حقوق دانشگاه شهید بهشتی در نوشتار زیر با تشریح مکاتب فقهی، به تبیین شخصیت علمی مرحوم آیت‌الله محمد فاضل لنکرانی می‌پردازد و او را از فارغ‌التحصیلان حوزه‌ علمیه قم می‌داند که آثارش نمونه‌ای از مکتب فقهی قم می‌باشد. فقه شیعه از نظر روش، تحولات و مکاتب مختلفی را طی کرده است. در این مقوله فرصتی نیست که از آغاز اشاره به تاریخ فقه شیعه کنم فقط از زمان شیخ انصاری به بعد عرض می‌کنم. بعد از شیخ انصاری مکتب فقهی شیعه به نظر می‌رسد که به تدریج سه مکتب …

شبکه اجتهاد: حجت‌الاسلام محمدتقی سبحانی، استاد حوزه علمیه قم و مدیر بنیاد فرهنگی امامت طی یادداشتی به ایرادات و شبهات حسن انصاری، عضو هیئت علمی مؤسسه مطالعات عالی پرینستون آمریکا در مقام تعرض به مبانى اصولى میرزاى اصفهانى، پاسخ داده است. یکى از نویسندگان اخیرا در مقام تعرض به مبانى اصولى میرزاى اصفهانى برآمده و ضمن بیان ملازمه میان علم اصول و فلسفه، از کسانى که فلسفه خوانى را منع می‌کنند، شکوه سرداده است. از نگاشته نویسنده محترم نیک پیداست که اطلاع چندانى از دروس و آثار اصولى میرزاى اصفهانى ندارد و با حدس و خرص و با تلفیق عباراتى …

شبکه اجتهاد: اخیراً یادداشتی از استاد ارجمند و متخلق دکتر رضا داوری اردکانی درباره عدم امکان علوم انسانی اسلامی و عدم صلاحیت ورود دین به این عرصه منتشر شد که درباره آن نکاتی را عرضه می‌دارم: اگر دست دین و وحی را از ارائه و تعلیم علومی که مربوط به ساحت هدایت انسان و مدیریت جامعه انسانی است کوتاه بدانیم دیگر جایی برای حضور و مداخله دین نمی‌ماند. در حالی که منشأ و مولد همه علوم مثبت و مفید ماقبل دوران مدرن، حتی علوم مربوط به ساحت مادی و معیشتی بشر، وحی و تعالیم انبیای الهی بوده است و برخلاف …

شبکه اجتهاد: نامه چالش‌برانگیز دکتر رضا داوری مبنی بر نفی امکان تحقق علوم انسانی دینی برداشت‌های متفاوتی را از سوی جامعه علمی کشور در پی داشت و زمینه دگراندیشی در باب این موضوع بنیادین را فراهم ساخت. مقوله «علم دینی» از زمره موضوعات بنیادینی است که همگام با شکل‌گیری انقلاب اسلامی و تأکید رهبران و پیشوایان انقلاب بر اسلامی‌سازی علوم و پایان بخشیدن به سیطره دانش غربی، وارد گفتمان علمی حوزه و دانشگاه شد و به عنوان یکی از کلیدی‌ترین موضوعات به کانون نقد و بحث اساتید این دو نهاد آموزشی بدل شد. به مدت چهار دهه سیاست‌های علمی کشور …

شبکه اجتهاد: مرحوم میرزا مهدی اصفهانی، عالم متقی خراسان در نیمه اول سده بیستم چندین کتاب در اصول فقه دارد. او از شاگردان میرزای نائینی بود و مجلس تدریس اصول فقه هم در مشهد داشت. برخی از علاقه مندان به مکتب تفکیک مدعی اند مرحوم میرزا مبانی جدیدی در اصول فقه داشته که البته جالب است مورد بررسی قرار گیرد. طبعا باید چنین باشد. اگر کسی همچون او مخالف علوم کلامی و فلسفی و نظری باشد طبعا نمی‌تواند اصول فقهش همان اصول فقه شیخ انصاری و آخوند خراسانی و میرزای نائینی باشد. علم اصول در تشیع بر پایه کتاب ذریعه …

 شبکه اجتهاد: فرآیند عادی سازی انقلاب الهی رسول الله صلی الله علیه و آله در مساله جانشینی خیلی سریع اتفاق افتاد. ماجرای سقیفه آغار گر این فرایند بود و نظام ولایت و امامت به نظام خلافت تبدیل شد. اکنون، باید این نظام مشروعیت سیاسی خود را اثبات کند و به مردم نشان دهد که به سنت ولایی رسول خدا وفادار است و در جهت تثبیت آن گام بر می‌دارد. اینجا است که عظمت کارستان سیاسی – حقوقی دخت رسول خدا، فاطمه زهرا علیها السلام آشکار می‌گردد. ایشان با بردن شکایت محروم شدن از ارث پدری به جناب خلیفه، اولین پرونده …

اختصاصی شبکه اجتهاد: در روایتی، محمودبن لبید از حضرت فاطمه‌زهرا سلام‌الله‌علیها سؤالی در باب امامت علی علیه‌السلام می‌پرسد و ایشان در پاسخ می‌فرمایند: «… مَثَلُ الإمام مَثلُ الکعبه إذ تُؤتی وَ لا تَأتی؛ … مَثل امام، مثل کعبه است که به‌سوی او می‌آیند و او به‌سوی کسی نمی‌رود.»[۱] این کلام در پاسخ به این پرسش تاریخی شیعیان در طول تاریخ است که بارها از ائمه: می‌پرسیدند، چرا قیام نمی‌کنید؟ در این روایت، فاطمه‌زهرا سلام‌الله‌علیها اصلی کلی را مطرح می‌کنند و آن اینکه برخلاف انتخاب امام که برعهده مردم نیست و لازم است تا از سوی خداوند تعیین گردد، پذیرش این …

شبکه اجتهاد: کلام سیاسی یکی از شاخه‌های معرفتی کلام اسلامی است که از آغاز بر محور بحران خلافت و امامت در جامعه اسلامی شکل گرفته است. تمرکز کلام سیاسی به صورت سنتی در مکتب اهل البیت(ع) بر تبیین جایگاه و مشروعیت الهی امامان دوازده گانه بود و در عصر غیبت امام زمان(عج) پیرامون «نیابت» و جانشینی از آن حضرت بحث می‌کند. دستیابی به رویکردهای متکلمانه شیعی، در مورد «ولایت فقیه» مستلزم ورود به سه دانش «فلسفه سیاسی اسلامی»، «کلام سیاسی» و «فقه سیاسی» است؛ که هر سه دانش به خوبی از عهده تبیین آن برآمده اند. با این تفاوت که …

شبکه اجتهاد: چند روز قبل و در آستانه آغاز چهلمین سال حیات انقلاب اسلامی در یک خبرگزاری رسمی مطالبی علیه یک از همراهان این انقلاب و افتخارات معاصر حوزه‌های علمیه منتشر شد که جای تعجب و تأسف بسیار داشته و دارد. جلال‌الدین فارسی نویسنده و فعال سیاسی سابق در گفتگویی با ایراد مطالبی بی‎پایه ضمن هتاکی علیه امام موسی صدر، اندیشمند اسلامی معاصر به تمجید از دیکتاتور معدوم لیبی پرداخته است. این گفتگو و واکنش‌های پس از آن بیش از هر چیز نشان داد که مسئله‌ی امام موسی صدر پس از گذشت چهل سال، همچنان یک مسئله‌ی زنده است. چهار …

شبکه اجتهاد: با طرح مجدد موضوع حجاب قانونی و اختیاری در این روزها، دوباره این مساله مطرح شده است که موضع مرحوم آیت‌الله طالقانی در این باره چه بوده است؟ با مراجعه ای که به متن کامل  مصاحبه تلویزیونی آیت‌الله طالقانی (و نه صرفا بریده ای از آن) داشتم، تحلیل بنده از موضع آیت‌الله طالقانی چنین است: ۱- امام خمینی در ۱۵ اسفند ۱۳۵۷ در سخنرانی ای در اجتماع مردم گفتند: «الان وزارت خانه ها همان صورت زمان طاغوت را دارد. در وزارتخانه اسلامی نباید معصیت بشود. در وزارت خانه های اسلامی نباید زنهای لخت بیایند. زنها بروند اما با …

شبکه اجتهاد: سه سال قبل از آنکه حکم قتل سلمان رشدی از سوی امام خمینی صادر شود، رمان دیگری از او با نام «بچه‌های نیمه‌شب» برنده کتاب سال جمهوری اسلامی ایران به عنوان بهترین رمان خارجی شده بود. هم «بچه‌های نیمه‌شب» و هم «آیات شیطانی» به زادگاه احمد سلمان رشدی یعنی هند مربوط بودند. حالا در بیست و نهمین سالروز صدور حکم قتل رشدی، وی در ۷۱ سالگی همچنان بیم‌ناک از اجرای این حکم تاریخی است. او در این سه دهه به نماد اسلام‌ستیزی و اسلام‌هراسی غرب بدل شد و هر کس که آموزه‌های دین اسلام را به سخره می‌گرفت …

چالش اصلی نه در ضعف آگاهی ما از حقانیت عملی ولایت فقیه و نه در شبهات علیه منابع دینی ولایت فقیه، بلکه در ناهمخوانی روح لیبرالی زمانه ما یعنی پارادایم تمدنی لیبرال با خود ایدۀ ولایت فقیه است؛ و علمای روحانی مخالف ولایت فقیه امام نمی‌دانند که مخالفت‌شان از آبشخور لیبرالیزم (نه به مثابه یک ایدئولوژی قرن بیستمی بلکه به مثابه ایدئولوژی حاکم تمدن غربی) سیراب می‌گردد و بنابراین آنها لیبرال‌اند، هرقدر که دروس قدیمه را به خوبی خوانده باشند! شبکه اجتهاد: می‌خواهیم دفاعیه بی‌سابقه‌ای از ولایت فقیه امام‌خمینی ارائه کنیم. گرچه مشروعیت مردمی این ولایت بی‌گفتگوست، اما جا دارد …

شبکه اجتهاد: به‌طور کلی سه نقطه قوت مهم از آغاز برای انقلاب مطرح بوده و هست. ۱- اسلامی بودن آن ۲- مردمی بودن ۳- رهبری انقلاب که مبتنی بر ولایت دینی و فقاهت است. سه اصل یادشده باعث پیدایش انقلاب و دوام آن در چهار دهه پس از استقرار نظام جمهوری اسلامی بوده است. در مقابل عوامل قوت یاد شده؛ نقاط ضعف انقلاب هم که امروزه به عنوان آفت مطرح است عبارتنداز: ۱- بد معرفی شدن بُعد مکتبی انقلاب و اسلام در سال‌های اخیر؛ هم در ساختار و هم در سیستم حکومت و قصور فراوان در پایبندی به قانون اساسی …

شبکه اجتهاد: جریان انقلاب اسلامی و حضور قدرتمند زنان مسلمان در بزرگ‌ترین رویداد اجتماعی ـ سیاسی قرن بیستم، موجب رویکردی نوین در عرصه مباحث اجتماعی مربوط به زنان شد. جهانیان از این‌که می‌دیدند زنان ایران با پشت کردن به الگوهای غربی و فروگذاشتن فرهنگ برهنگی بیش ‌از پیش در عرصه‌های مختلف علمی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی حضور پیداکرده‌اند، دچار شگفتی شدند و دیده‌های مشتاق بسیاری از زنان جهان متوجه زنان مسلمان ایران شد. دهه اول انقلاب اسلامی با حضور قدرتمند زنان در عرصه‌های مختلف انقلاب و جنگ به پایان رسید و تبدیل به نقطه عطفی در تاریخ سیاسی ـ اجتماعی …

اختصاصی شبکه اجتهاد: یکی از موضوعات مطرح در روابط میان حاکم و مردم، موضوع اعتراض است. سؤال این است که آیا فقه، در خصوص اصل این موضوع حقی برای مردم قائل است یا خیر؟ اگر چنین حقی وجود دارد، محدوده عملکرد شرعی عناصر دخیل در این امر یعنی مردم و حاکمان کجاست؟ حق اعتراض در فقه اسلامی، موضوعی است که در ذیل مقوله نهی از منکر پیش بینی شده است. این مقوله (نهی از منکر) محدودیتی از جهت موضوع ندارد. بدین معنا که هیچ بخش از بخش‌های جامعه اسلامی و مراتب حکومتی از شمول این امر استثناء نشده است. حتی …

شبکه اجتهاد: از مسائلی که هر از چندگاهی بحثهایی را در جامعه ما برمی‌انگیزاند بحث درباره حجاب و موضع نظام در قبال آن است. حقیقت این است که اصل مساله، چندان دشوار نیست؛ اما طرح غلط مساله و فضای تبلیغاتی‌ای که پیرامون آن پدید آمده، باعث شده ابهامات فراوانی پدید آید و به عنوان یک سوال مشکل جلوه کند. در اینجا تلاش می‌شود با واضح ساختن صورت مساله، پاسخی منطقی و موجه برای آن ارائه و نشان داده شود که چگونه طرح غلط آن می‌تواند کاری کند که برخی با مقدمات کاملا صحیح، به نتیجه کاملا غلط برسند! برای ساده …

شبکه اجتهاد: احکام شرعی فقه شیعه از زمان‌های گذشته با محوریت حجیت ادله و استناد احکام و نظریه‌ها به شارع مقدس ارائه می‌شد و قطعی بودن حکم شرعی، به معنای استناد آن به ادله شرعی مثل قرآن، سنت، اجماع و عقل بود؛ یعنی، فقها معمولاً ملاکشان این بود که حکم را بتوان به خداوند نسبت داد، اگر این نسبت حاصل می‌شد، طبیعتاً فتوا می‌دادند و مردم هم به‌عنوان مکلفین این احکام، اعمال فقهی خویش را انجام می‌دادند؛ اما فقها بویژه امام خمینی(ره) پس از انقلاب اسلامی و حاکمیت شریعت بر کشور ایران، بر این باور قرار گرفتند که احکام علاوه …

شبکه اجتهاد: میراث معرفتی گران‌قدر احادیث اعتقادی در نظام آموزشی حوزه مغفول مانده است و طلاب علوم دینی عموماً، به صورت رسمی و سیستماتیک، با میراث حدیث اعتقادی شیعه آشنایی پیدا نمی‌کنند. کم‌توجهی به میراث حدیث اعتقادی ریشه‌های تاریخی دارد. کلام امامیه از مدرسه بغداد به بعد، بر اساس عقل خودبنیاد و غیر محتاج به نقل بنا گردید و در مکتب ری و حله نیز همین روند ادامه یافت. در حال حاضر آموزش‌هایی که طلاب در حوزه اعتقادات می‌بینند، در حد بالایی متأثر از میراث کلامی حوزه حله است. آموزش‌های مزبور، در ادامه این سنت هزارساله، بر پایه متون آموزشیِ …

شبکه اجتهاد: در شریعت و منابع فقه مواردی را مشاهده می‌کنیم که احکام روی یک عناوینی آمده، مثل حکم حرمت که روی عنوان غنا یا شطرنج ذکر شده است. با مقداری تتبع می‌یابیم این عناوین خود زیرمجموعه‌ی عناوین دیگری هستند که آن را عناوین فوقانی می‌نامیم. شارع غنا را تحت عنوان لهو الحدیث، یا قول زور و بالاتر از آن تحت عنوان باطل قرار داده است. اینجا فقیه باید چکار کند؟ آیا بر همان عنوانی که در لسان ادله وارد شده جمود کرده و بگوید این غنا به عنوان خودش یعنی غنا بودن حرام است؟ یا اینکه باید تمام ذهن …

شبکه اجتهاد: حجت‌الاسلام والمسلمین داود مهدوی‌زادگان عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی در پاسخ به شبهه «عدم پویایی فقه در زمان کنونی»، طی یادداشتی در صفحه تلگرام خود آورده است: مبنای پویایی فقه علم فقه، دانش فهم شریعت الهی است و پویایی فقه حسب فرمایش امام خمینی(ره) در پیام تاریخی به روحانیت(مشهور به منشور روحانیت در اسفند ۶۷) مبتنی بر دو اصل است: ۱- عدم جدایی دین از سیاست، ۲- توجه به عنصر زمان و مکان در اجتهاد. اصل دوم، اسباب در زمان و مکان بودن فقه است و اصل اول، سبب پیشتازی فقه از زمان و …

اختصاصی شبکه اجتهاد: ادله فراوانی از کتاب و سنت و عقل و اجماع بر حرمت اذیت کردن مؤمن دلالت می‌کند. برخی از این ادلّه همچون حکم عقل، البته از ایذاء مؤمن فراتر رفته و اذیت کردن هر انسانی را قبیح می‌شمارد. این ادلّه اگرچه در ناحیه فرد اذیت کننده، غیر بالغین را شامل نمی‌شود؛ زیرا اساساً تکلیفی ندارند تا اذیت کردن فردی توسّط ایشان مصداق حکم حرمت قرار گیرد، امّا در ناحیه فرد «اذیت شونده»، اطلاق (و در مورد برخی ادلّه مانند حکم عقل، عموم) آن، شامل غیر بالغین نیز می‌شود.[۲] به باور برخی فقها، این حکم حتی شامل غیر …

شبکه اجتهاد: قطع دست دزد احشام که بنا بر دستور یک قاضی محترم در مشهد انجام گرفت، بازتاب گسترده و تاحدود زیادی همراه با نقد و نکوهش در محافل داخلی و خارجی برجای گذاشت. اعتراض افکار عمومی این است که با وجود اختلاس‌های مکرر چند صد میلیاردی و برخورد حقوقی و نه کیفری؛ آن هم با روندی بسیار کند و گاه مایوس کنندۀ دستگاه قضایی با این پدیده، چگونه حاضر شده‌اند که دست یک فرد که جزو طبقات ضعیف جامعه است را قطع کنند. چنین رخدادی در فضای پر آسیب کشور که فریاد و فغان نسبت به نابرابری‌های اجتماعی و …

شبکه اجتهاد: خبر بریدن دست یک سارق حرفه‌ای و با سابقه در خراسان بازتاب گسترده‌ای در میان رسانه‌ها داشته است. رسانه‌های غربی از منظر حقوق بشری و از این زاویه که بریدن دست دزد اقدامی خشن و غیر انسانی است به اجرای این حکم تاخته‌اند. بنده هم می‌خواهم با اجرای این حد الهی مخالفت و از آن اعلام انزجار کنم اما نه از زاویه نگاه غربی‌ها و دولتهای مدرن غربی که بنیانگذار خشن ترین تمدن در طول تاریخ بشر بوده و خشونت فلسفی و علمی و تکنیکی شان  بشر و حیوان و طبیعت را در آستانه تباهی و نابودی قرار …

اختصاصی شبکه اجتهاد: اینکه عده‌ای با رونمایی قرآن مطلا در این شرایط موافق نباشند، طبیعی است. چه از حیث اصل مطلا کردند قرآن و چه از این حیث که در این شرایط اقتصادی رونمایی از این اثر آن هم توسط روحانیون بازخوردی منفی دارد. شخصاً با بدزمان بودن رونمایی، و بدتر بودن روش رسانه‌ای کردنِ آن، کاملاً موافقم. اطلاع‌رسانی در این قضیه، آن‌قدر بد بود که حتی اهل دقت هم به‌راحتی پذیرفتند که برای این اثر ۷۰ کیلو طلا مصرف شده! اثری که کلاً ۷۰ کیلو است و مجموعاً ۴۰ میلیون تومان هزینه داشته که آن را هم شخص هنرمند …

اختصاصی شبکه اجتهاد: کشتی مطلا، پیراهن عثمانی شد که عده‌ای آن را مستمسک تاختن‌ها و هجمه‌هایشان به مظاهر مختلف دینی و فرهنگی قرار دهند و درمقابل، عده‌ای نیز به دفاع تمام‌قد از این اثر هنری پرداختند به گونه‌ای که نقدهای منصفانه و نگاه‌های متفاوت، کم‌تر شنیده شد. محمد صادقیان، کارشناس ارشد تاریخ تشیع، در نوشتار خود سعی دارد از زاویه‌ای دیگر به این اتفاق و حواشی به‌وجود آمده، بنگرد. یکی از مواردی که جامعه شناسان بدان توجه بسیار دارند موضوع انحطاط جوامع مختلف است. ابن خلدون به عنوان پدر علم جامعه شناسی، در کتاب مقدمه خود، به موضوع شهر نشینی …

اختصاصی شبکه اجتهاد: برخی دولتمردان در راستای نهادینه‌سازی نقدپذیری در جامعه، به «قابل نقد بودن پیامبر(ص)» استناد کرده‌اند. چنانچه منظور وی از نقد پذیری پیامبر(ص)، انعطاف و سعه‌صدر حضرات معصوم(ع) در مواجهه با آنچه از سوی مردم مطرح می‌شد، باشد؛ سخن نیکو و پسندیده‌ای است؛ اما چنانچه منظور قابل نقد بودن فکر و رفتار معصوم (ع) باشد، قابل قبول نیست چراکه با اعتقاد صریح علمای شیعه سازگار نیست.

داود فیرحی استاد حوزه و دانشگاه در مجموعه‌ای از یادداشت‌ها و در پاسخ به مجتهدشبستری به تبیین این مدعای خود پرداخته که چرا گذار از فقه شدنی نیست؟