شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اشاره: مقاصد شریعت چند سالی است که در فقه شیعی نیز همانند فقه اهل‌سنت، جایگاه مهمی را برای خود فراهم کرده است. دانشیان اصولی شیعه که پیش‌ازاین، با بدگمانی به این نظریه ابداعی اهل‌سنت می‌نگریستند چند سالی است که خود را ناگزیر از پذیرش آن می‌انگارند. در این میان، هر چه‌قدر مقاصد شریعت در حل مسائل فقه سنتی کاربرد دارد، در حل مسائل فقه‌های نوپدید، پرکاربردتر به نظر می‌آید. در میان فقه‌های نوپدید، فقه هنر، یکی از ابوابی است که به مناسبت اثرگذاری فراوان در جامعه، لزوم درنظرداشت این دلیل نوپدید فقهی را بیشتر طلب می‌کند. مصطفی قناعتگر، پژوهشگر حوزه علمیه خراسان، در یادداشت پیش‌رو، به جایگاه مقاصد شریعت در حل مسائل فقه هنر می‌پردازد.
اختصاصی شبکه اجتهاد: وقتی سخن از مقاصد شریعت به میان می‌آید، گذر از موضوعات «زمکانی» و پشتیبانی از سویه‌های غیر زمکانی حکم شرعی انتظار می‌رود. سخن از تغییر حکم نیست؛ سخن از جای‌گذاری حکم در همان موضوعی است که باید باشد است. احکام بر موضوعات بار می‌شوند و موضوعات در گذر زمان دچار دگرگونیِ قابل رصد هستند[۱]. مقصد حکم شرعی اما ثابت است و همین مقصد ثابت (در صورت احراز) است که طرحی نو در می‌اندازد.
پایبندی به مقاصد شریعت در حل مسائل فقه هنر به شکل تأثیرگذاری نقش ایفا می‌کند. توجه به این سرفصل در استنباط حکم شرعی خود فتح بابی امیدوارانه، شریعت مدارانه و واقع‌بینانه خواهد بود.
به‌عنوان نمونه چند مسئله در دو حوزه‌ی هنرهای تجسمی و موسیقی را به شکل موردی و متناسب با یادداشتی کوتاه مورد مطالعه قرار می‌دهیم.
در فرضیه‌ای، روی خوش نشان ندادن تراث روایی به تمثال و صورت، تابعی از فرهنگ زمانه‌ی پس از عصر جاهلی است. طبیعی می‌نماید که هنوز ارتکازات بت‌پرستانه در میان عرب وجود داشته و این امر در عرصه‌ی فرهنگِ نهادینه شده، گریزناپذیر است. به همین دلیل بوده که نمازخواندن در مقابل مجسمه و تصویر یا نگهداری مجسمه یا ساخت مجسمه به هر شکلی تداعی‌کننده فرهنگ جاهلیِ بت‌پرستی است؛ بنابراین و با دورشدن از آن زمان و یا دور بودن از آن جغرافیا ولو در همان زمان، حکم کراهت یا حرمت منتفی است و در واقع از ابتدا چنین مرجوحیتی برای موضوع تمثال و صورت وضع نشده بوده. این فرضیه در شماری از گزاره‌های روایی نیز به‌تصریح بیان شده و مقصدی شرعی را به ما گوشزد می‌کند[۲].
در باب غنا و موسیقی، با گزارش اولین موسیقی مواجه هستیم که در شادی از مرگ آدمِ نبی نواخته شده است[۳]. اینکه اولین موسیقی در مسیری خبیث استفاده شده، دلیل بر مذمت هر نوع موسیقی با هر نوع هدفی نیست. نظیر این مسئله در اختراع منجنیق به دست شیطان است بنابر شماری از روایات[۴]؛ حال‌آنکه استفاده از منجنیق توسط پیامبر و توصیه به استفاده از آن در جنگ در لسان روایات، دیده می‌شود[۵]. حتی اگر اولین مصداقِ موضوعِ حکم، با همراهی امری غیرشرعی تکوین‌یافته باشد، حذف آن محذورات، کاربست آن موضوع را در ادامه‌ی تاریخ مجاز باقی می‌گذارد.
ما با نمونه و کاربستی شرعی از موسیقی در دوره‌ی صدور روایات مواجه نیستیم و مجالس موسیقی به‌صورت گسترده، همراه با رقص و شرب خمر و آوازه‌خوانیِ شهوانیِ مغنیه‌ها بوده است[۶]. به همین دلیل پیوسته روی خوش به آن نشان داده نشده است. کاربرد ممنوعه‌ی موسیقی و غنا به‌طوری روشن بوده که امام علیه‌السلام سائل را به وجدان خودش واگذار می‌کند و سائل به‌راحتی وجدان می‌کند که گوش‌دادن به موسیقی باطل است[۷]. چگونه است که در برخی موسیقی‌های زمان ما این‌گونه بطلانِ روش قابل وجدان نیست و حتی قول به حلیت در فتاوی وجود دارد؟ به این دلیل که کاربردهای موسیقی تغییریافته است. مقصد شریعت، پرهیز از محرّماتِ عجین با موسیقیِ آن زمانی است؛ اما با کاربردهای حلال این‌زمانی مانند استفاده از موسیقی در مسیر آموزش‌های مفید یا مقابله با موسیقی‌های سخیف در میدان جنگ فرهنگی، حتی رجحان (ندباً یا وجوباً) محتمل است؛ آن هم نه از باب حکم ثانوی که از باب حکمِ اولی.
————————————-
[۱] مرحوم امام خمینی: «این جانب معتقد به فقه سنتى و اجتهاد جواهرى هستم و تخلف از آن را جایز نمى‌دانم. اجتهاد به همان سبک صحیح است ولى این بدان معنا نیست که فقه اسلام پویا نیست، زمان و مکان دو عنصر تعیین کننده در اجتهادند. مساله‌اى که در قدیم داراى حکمى بوده است به ظاهر همان مساله در روابط حاکم بر سیاست و اجتماع و اقتصاد و یک نظام ممکن است حکم جدیدى پیدا کند، بدان معنا که با شناخت دقیق روابط اقتصادى و اجتماعى و سیاسى همان موضوع اول که از نظر ظاهر با قدیم فرقى نکرده است، واقعاً موضوع جدیدى شده است که قهراً حکم جدیدى مى‌طلبد.» (صحیفه‌نور، ج۲۱، ص۹۸)
[۲] … وَ أَمَّا مَا سَأَلْتَ عَنْهُ مِنْ أَمْرِ الْمُصَلِّی وَ النَّارُ وَ الصُّورَهُ وَ السِّرَاجُ بَیْنَ یَدَیْهِ هَلْ تَجُوزُ صَلَاتُهُ فَإِنَّ النَّاسَ اخْتَلَفُوا فِی ذَلِکَ قِبَلَکَ فَإِنَّهُ جَائِزٌ لِمَنْ لَمْ یَکُنْ مِنْ أَوْلَادِ عَبَدَهِ الْأَصْنَامِ أَوْ عَبَدَهِ النِّیرَانِ أَنْ یُصَلِّیَ وَ النَّارُ وَ الصُّورَهُ وَ السِّرَاجُ بَیْنَ یَدَیْهِ وَ لَا یَجُوزُ ذَلِکَ لِمَنْ کَانَ مِنْ أَوْلَادِ عَبَدَهِ الْأَصْنَامِ وَ النِّیرَانِ … (کمال الدین و تمام النعمه ؛ ج۲ ؛ ص۵۲۰)
[۳] عَنْهُ [ای سهل بن زیاد] عَنْ سُلَیْمَانَ بْنِ سَمَاعَهَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ سَمَاعَهَ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع لَمَّا مَاتَ آدَمُ ع وَ شَمِتَ بِهِ إِبْلِیسُ وَ قَابِیلُ فَاجْتَمَعَا فِی الْأَرْضِ فَجَعَلَ إِبْلِیسُ وَ قَابِیلُ الْمَعَازِفَ وَ الْمَلَاهِیَ شَمَاتَهً بِآدَمَ ع فَکُلُّ مَا کَانَ فِی الْأَرْضِ مِنْ هَذَا الضَّرْبِ الَّذِی یَتَلَذَّذُ بِهِ النَّاسُ فَإِنَّمَا هُوَ مِنْ ذَاکَ (الکافی / ج۶ / ۴۳۱)
[۴] برای نمونه: فُرَاتٌ قَالَ حَدَّثَنِی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عُمَرَ الزُّهْرِیُّ مُعَنْعَناً عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فِی قَوْلِ اللَّهِ [تَعَالَى] قُلْنا یا نارُ کُونِی بَرْداً وَ سَلاماً عَلى إِبْراهِیمَ قَالَ إِنَّ أَوَّلَ مَنْجَنِیقٍ عُمِلَ فِی الدُّنْیَا مَنْجَنِیقٌ عُمِلَ لِإِبْرَاهِیمَ بِسُورِ الْکُوفَهِ فِی نَهَرٍ یُقَالُ لَهُ کُونِی وَ فِی قَرْیَهٍ یُقَالُ لَهَا قَنْطَانَا فَلَمَّا عَمِلَ إِبْلِیسُ الْمَنْجَنِیقَ وَ أُجْلِسَ فِیهِ إِبْرَاهِیمُ … (تفسیر فرات الکوفی / ۲۶۳)
[۵] وَ عَنْ عَلِیٍّ ص أَنَّهُ قَالَ: یُقْتَلُ الْمُشْرِکُونَ بِکُلِّ مَا أَمْکَنَ قَتْلُهُمْ بِهِ مِنْ حَدِیدٍ أَوْ حِجَارَهٍ أَوْ نَارٍ أَوْ مَاءٍ أَوْ غَیْرِ ذَلِکَ وَ ذَکَرَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص نَصَبَ الْمَنْجَنِیقَ عَلَى أَهْلِ الطَّائِفِ وَ قَالَ إِنْ کَانَ مَعَهُمْ فِی حِصْنِهِمْ قَوْمٌ مِنَ الْمُسْلِمِینَ فَأَوْقِفُوهُمْ مَعَهُمْ فَلَا تَتَعَمَّدُوا إِلَیْهِمْ بِالرَّمْیِ وَ ارْمُوا الْمُشْرِکِینَ وَ أَنْذِرُوا الْمُسْلِمِینَ لِیَتَّقُوا إِنْ کَانُوا أُقِیمُوا کُرْهاً وَ نَکِّبُوا عَنْهُمْ مَا قَدَرْتُمْ فَإِنْ أَصَبْتُمْ أَحَداً فَفِیهِ الدِّیَهُ (دعائم الإسلام / ج۱ / ۳۷۶)
-وَ عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ حَفْصِ بْنِ غِیَاثٍ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ مَدِینَهٍ مِنْ مَدَائِنِ الْحَرْبِ هَلْ یَجُوزُ أَنْ یُرْسَلَ عَلَیْهَا الْمَاءُ أَوْ تُحْرَقَ بِالنَّارِ أَوْ تُرْمَى بِالْمَنْجَنِیقِ حَتَّى یُقْتَلُوا وَ مِنْهُمُ النِّسَاءُ وَ الصِّبْیَانُ وَ الشَّیْخُ الْکَبِیرُ وَ الْأُسَارَى مِنَ الْمُسْلِمِینَ وَ التُّجَّارِ فَقَالَ یُفْعَلُ ذَلِکَ بِهِمْ وَ لَا یُمْسَکُ عَنْهُمْ لِهَؤُلَاءِ وَ لَا دِیَهَ عَلَیْهِمْ لِلْمُسْلِمِینَ وَ لَا کَفَّارَهَ الْحَدِیثَ (وسائل الشیعه / ج۱۵ / ۶۲ / ۱۶ ۶۲)
[۶] ر.ک: مطالعه فرهنگی موسیقی و اسلام از منظر مردم شناسی موسیقی؛ از عصر باستان تا دوره اسلامی، طاهره مهربد، نشریه پژوهش در هنر و علوم انسانی، آبان ۱۳۹۷ ، سال سوم – شماره ۱۲، ص ۲۵ تا ۴۶
[۷] وَ عَنْهُمْ عَنْ سَهْلٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الرَّیَّانِ عَنْ یُونُسَ قَالَ: سَأَلْتُ الْخُرَاسَانِیَّ ع عَنِ الْغِنَاءِ وَ قُلْتُ إِنَّ الْعَبَّاسِیَّ ذَکَرَ عَنْکَ أَنَّکَ تُرَخِّصُ فِی الْغِنَاءِ فَقَالَ کَذَبَ الزِّنْدِیقُ مَا هَکَذَا قُلْتُ لَهُ سَأَلَنِی عَنِ الْغِنَاءِ فَقُلْتُ إِنَّ رَجُلًا أَتَى أَبَا جَعْفَرٍ صَلَوَاتُ اللَّهِ عَلَیْهِ فَسَأَلَهُ عَنِ الْغِنَاءِ فَقَالَ یَا فُلَانُ إِذَا مَیَّزَ اللَّهُ بَیْنَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ فَأَیْنَ یَکُونُ الْغِنَاءُ فَقَالَ مَعَ الْبَاطِلِ فَقَالَ قَدْ حَکَمْتَ (وسائل الشیعه / ج۱۷ / ۳۰۶)
این یادداشت، بخشی از مجله الکترونیکی «مبادی فقه هنر» است که با همکاری پژوهشگاه فقه معاصر و مدرسه فقه هنر تولید شده و به زودی در «شبکه اجتهاد» منتشر می‌گردد.)
