دیدگاه «ابن‌رامی» در احکام فقهی معماری مورد توجه و بررسی قرار بگیرد

رئیس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس گفت: کتاب ابن رامی «الاعلان باحکام البنیان» بیش از ۲۰۰ صفحه است و بین مباحث شهرسازی و فقه، ارتباط برقرار کرده و می‌تواند سنت معماری اسلامی را منعکس کند و هم احکام فقهی مفصلی که در هیچ کتابی فقهی به این مقدار نیست، انعکاس داده است.

به گزارش شبکه اجتهاد، بیستمین جلسه شورای علمی گروه فقه کاربردی پژوهشکده اسلام تمدنی با موضوع سمینار پایانی پروژه در حال اتمام «گفتگو و کتابشناسی توصیفی فقه شهر و شهرنشینی» با حضور مجری طرح ‌حجت‌الاسلام دکتر علی الهی خراسانی و ناظر علمی این پروژه ‌حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر احمد مبلغی و همچنین حضور اعضای شورای علمی گروه حجج اسلام آقایان دکتر محمدرضا کاظمی گلوری، سیدحمید علوی آزیز و علی شفیعی و آقایان دکتر عبدالرضا جوان جعفری بجنوردی و دکتر سیدمحمد حسینی برگزار شد.

گزارش مجری پروژه از محتوای فراهم آمده

‌حجت‌الاسلام علی الهی خراسانی، مجری پروژه پژوهشی «گفتگو و کتابشناسی توصیفی فقه شهر و شهرنشینی» به توضیح دست‌آوردهای این پروژه پرداخت و اظهار کرد: این پروژه یک پروژه آشنایی و درآمدگونه است. و مقرّر شد زوایای مختلف فقه شهر و شهرنشینی را از دیدگاه برخی اندیشمندان حوزه در قالب مصاحبه بازگو شود. این هم به این دلیل است که ما یک منبع مفصل یا توضیح دهنده این عنوان نداریم. اگر چه که در حال اتمام این پروژه استفتائات فقه مدیریت شهری توسط شهرداری شهر تهران منتشر شد. البته آن اثر بیشتر نگاه به مسائلی دارد که شهرداری ممکن است در شهر ایجاد بکند و به مدیریت شهری برمی گردد. اما این پروژه بدلیل اینکه در فقه شیعه یک عنوان جدیدی است -البته برای اهل سنت با عنوان فقه العماره، فقه الحضاره، فقه العمران مطرح شده و عنوان آشناتری است- ما سعی کردیم از رهگذر گفتگو با برخی اندیشمندان بیشتر به مبانی و درآمد بر فقه شهر بپردازیم و به مسائل ریزتر و جزئی‌تر ورود نکنیم. اساتید هم بیشتر نگاهشان را نسبت به پیشرفتها و مبانی بیان فرموده اند. در عین حال برخی اوقات مصاحبه‌‌ها جنبه مقدمی دارد که اصل محتوای فقه شهر را بیان‌‌ می‌کند و این هم ضروری است.

وی با بیان اینکه خود این عنوان، عنوان جدیدی است و باید یک مقداری مورد تفاهم و مفاهمه قرار گیرد، گفت: پروژه بخش دیگری دارد و آن هم اینکه آنچه که موجود است به عنوان فقه شهر که بیشتر میراثی است که در جهان عرب نگاشته شده است، کتابشناسی توصیفی شود. در این کتابشناسی، مشخصات کتاب و بعد یک گزارش دقیق و علمی از محتوای کتابها که مجموعاً ۷ کتاب بوده است، صورت گیرد. اینها کتابهای عمده و مهمی است که در حوزه فقه العمران نوشته شده که به دو یا سه عنوان اشاره‌‌ می‌کنم. یکی از کتابها اثری قدیمی است به نام «الإعلان فی أحکام البنیان» که مربوط به قرن هشتم است و این کتاب تصحیح و معرفی شده است و ما کتابشناسی توصیفی از آن ارائه کرده‌ایم. یک کتاب دیگری است که اخیراً در چند سال گذشته چاپ شده است با عنوان فقه العمران اثر دکتر خالد عزب که استاد دانشگاه الأزهر مصر است که کتابشناسی این کتاب هم آمده است و کتاب خوشخوان و جالبی است. کتاب دیگر هم ۲۰۰۸ یا ۲۰۱۰ در عمان یک همایش بین المللی بزرگی برگزار شد با عنوان «فقه الحضاره، فقه العمران» که محتوای آن مجموعه سخنرانی‌‌ها و مقالات پژوهشی بود که توسط اساتید مدعو به این همایش ارائه شد. این کتاب ۹۰۰ صفحه است و هر یک از مقالات آن، کتابشناسی شده است و در صدر آن سخنرانی‌‌ها و مقالات، مقاله جناب استاد مبلغی است با عنوان «قواعد فقه العمران» ارائه شده است. این گفتگو و این کتابشناسی توصیفی برای آشنایی بیشتر و ارتباط بیشتر و توضیح بیشتر نسبت به عنوان فقه شهر و شهرنشینی است.

تفاوت فقه شهر با دیگر فقه‌های مضاف

در ادامه ‌حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مبلغی، رییس مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی به عنوان ناظر علمی پروژه به ایراد سخن پرداخته و گفت: باعث خوشحالی است که این پروژه توسط آقای علی الهی خراسانی به اتمام و انجام رسیده و کم‌کم به مراحل پایانی و آماده‌سازی برای انتشار نزدیک می‌شود. خود این همت که به سمت این موضوع و پروژه توجه و تعلق پیدا کند، این حاکی از آن اندیشه و نگاه و دوراندیشی آقای دکتر الهی است. الحمدلله محاسن ایشان رو به افزایش است و آینده درخشانی در انتظار این محقق ارجمند است.

این استاد حوزه و دانشگاه افزود: فقه شهر بحث خیلی مهمی است و با خیلی از این فقه‌های مضاف تفاوت دارد. از این حیث که شهر مظهر مدنیت است و نقطه شکل‌گیری بسیاری از تحولات اقماری- اجتماعی و اقتصادی و دینی و مدنی است. پرداختن به مسائل فقه شهر، کار پیچیده و پروژه درازمدتی است که باید دنبال شود. طبیعتا برخی از این مسائل در طرح ایشان توجه شده است . هرچند که مقوله شهر خیلی توجهات اساسی‌تری نیاز دارد.

عضو مجلس خبرگان رهبری افزود: فقه شهر ساحت‌های متفاوت و فراوانی دارد و لذا نیازمند تأمل بیشتر است. به عنوان مثال اقتصاد شهری مورد توجه قرار گرفته از آن جهت که اقتصاد یک فلسفه و مسیری دارد و شهر می‌آید و دخالت می‌کند در اقتصاد، لذا نوعی ایجاد ارتباط بین اقتصاد و جغرافیا که شهر است در اینجا اتفاق می‌افتد و یک رشته خاص و نوپایی را به نام اقتصاد شهری شکل می‌دهد. در این پروژه که پیش درآمدی ارائه شده در آینده باید تمرکز بیشتری بر این مسائل پیدا کنیم.

امنیت شهر یکی از محورهای مهم در فقه شهر باید باشد

‌مبلغی در ادامه اظهار داشت: بحث امنیت امروزه مهم است و جا دارد در فقه شهر به آن توجه شود. علاوه بر کالبدها، مهم «العلاقات الإجتماعیه» در شهر است که اساس مدنیت را تشکیل‌‌ می‌دهد. قرآن هم وقتی که به مقوله شهر‌‌ می‌رسد «بلداً آمناً» را‌‌ می‌آورد یا واژه «مطمئنّاً» که بحث آرامش است یا «وارزُق اهلَهُ من الشهر» آمده؛ و در قرآن شهر با اینها مطرح‌‌ می‌شود. مهمترین و اساسی ترین مباحث در فقه شهر هم همین مسائل است و مباحث معماری و ابنیه، بعد از اینها اهمیت پیدا‌‌ می‌کند یا در سایه این بحثها اهمیت دارد.

دیدگاه‌های ابن رامی در سنت معماری اسلامی و احکام فقهی باید بیشتر معرفی شود

وی همچنین افزود: کتابشناسی یک مقداری محوری تر و جدی تر و فارغ از کتابشناسی‌‌های رایج باید انجام‌‌ می‌شد چرا که بنا بر این است که مقدمه فقه شهر باید باشد. کتاب ابن رامی «الاعلان باحکام البنیان» کتاب جالبی است که بیش از ۲۰۰ صفحه است و جالب اینکه بین مباحث شهرسازی و فقه، ارتباط برقرار کرده و فقهی است. هم‌‌ می‌تواند سنت معماری اسلامی را منعکس کند و هم احکام فقهی مفصلی که در هیچ کتابی فقهی به این مقدار نیست انعکاس داده است. به اقوال مختلف هم در مسائل ذکر شده و زوایا و دقایق معماری اشاره کرده و دیگر اینکه جنبه فقهی(درچارچوب مذهب مالکی) دارد و هم اینکه رنگی از صوفی گری در آن پیداست. جا دارد تجدید نظری به گزارش این کتاب بشود و تفصیلی تر مرور شود. چون این کتابشناسی برای فقه است، باید زاویه‌‌های دیدی باز کنیم تا مخاطب با کتاب ارتباط برقرار کند.

پیشنهاد نگارش مقدمه‌ای بر کتاب و تحلیل مصاحبه‌ها

پس از ناظر علمی این پروژه اعضای شورای علمی گروه فقه کاربردی، نکات اصلاحی و پیشنهادی خود را پیرامون محصول نهایی ارائه شده بیان کردند. ‌حجت‌الاسلام دکتر محمدرضا کاظمی عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد و از اعضای شورای علمی گروه فقه کاربردی اظهار داشت: در خروجی آماده شده فقط اصل مصاحبه‌ها هست که نیازمند مقدمات تحلیلی است. ضمن آنکه خود گفت و گوها هم جمع‌بندی و تحلیل ندارند. البته هر مصاحبه‌ای عنوان دارد و بخش‌بندی شده است. دیگر اینکه شایسته است قبل از آماده‌سازی برای چاپ، رؤوس ثمانیه کار و هدف و ضرورت در ابتدای مجموعه به صورت مقدمه‌ای بر کتاب بیاید. آخر هر مصاحبه‌ای هم اگر تجزیه و تحلیل شود مناسب‌تر خواهد بود.

طراحی شهر برای جرم‌زدایی

دکتر جوان جعفری بجنوردی دانشیار دانشگاه فردوسی مشهد، یکی دیگر از اعضای شورای علمی گروه فقه کاربردی نیز پیشنهاداتی را این گونه مطرح کردند: در حاشیه فقه شهر دو تخصص دیگر هم وجود دارد که به موضوع‌شناسی بحث کمک می‌کند. در موضوعات تخصصی پس از شناخت موضوع سوالات دقیق‌تر‌‌ می‌شود. اولین رشته تخصصی رشته Septed که پیشگیری جرائم از طریق محیط شهری است و در دو حوزه مطالعه‌‌ می‌شود، و دیگری شهرسازی است، یکی هم طراحی شهر امن که بین رشته‌ای و از دو تخصص شهرسازی و جرم‌شناسی شکل گرفته است و در موضوع‌شناسی کمک می‌کند. در کنار این رشته‌ها، حقوق شهر و شهرنشینی است که دیدن مباحث آنها نیز به پیشرفت بحث کمک می‌کند. سوالات به نظرم رسید که خیلی عام‌اند و پاسخی که سوال شونده می‌دهد در قبال بسیاری از سوالات می‌توان داد. اگر سوالات یک مقداری روی مختصات شهرنشینی می‌رفت، پاسخ‌های دقیقتری دریافت می‌شد.

تفکیک مباحث شهر اسلامی با فقه شهر و تنظیم منطقی مصاحبه‌ها

در پایان ‌حجت‌الاسلام سید حمید علوی آزیز، عضو شورای علمی گروه فقه کاربردی بیان داشت: ۲ نکته در مورد پروژه به نظرم رسید که اگر به آنها دقت شود در بهتر ارائه شدن بحث کمک می‌کند. نخست اینکه سوالات دسته‌بندی نشده بود. چرا که هم به مسائل شهر اسلامی و هم فقه شهر پرداخته بود. پس ناچار در مقدمه بحث، باید تفکیکی صورت گیرد و مؤلفه‌های شهر اسلامی و فقه شهر آنجا اشاره گردد. دیگر اینکه ترتیب مصاحبه‌ها بر چه اساسی است و چگونه است و چه دسته‌بندی دارد؟ اگر ترتیب گفتگوها ساختارمند باشد به خوشخوان شدن کتاب کمک خواهد کرد.

گزارشی از فرآیند انجام پروژه و برگزاری سمینار

همچنین، ‌حجت‌الاسلام علی شفیعی مدیر گروه پژوهشی فقه کاربردی با تشکر از اعضای شورای گروه، ناظر و مجری این پروژه گفت: هر محققی می‌تواند هم در آغاز کار پژوهشی و هم در انتهای آن پیشنهاد برگزاری سمینار بدهد و گروه هم با فراهم کردن زمینه لازم، نسبت به برگزاری هر دو سمینار اقدام نماید. پژوهش آقای دکتر الهی بدلیل اینکه مصوبه برگزاری سمینار برای پروژه‌ها زمانی ابلاغ شد که فاز نهایی پروژه در حال تدوین بود، لذا این سمینار پایانی، تنها سمینار مربوط به پروژه است که با حضور ناظر محترم علمی و مجری محترم پروژه و مشارکت و حضور اعضای شورای علمی گروه برنامه‌ریزی شده است. ابتدا گزارشی از آنچه انجام شده را توسط محقق ارجمند و در ادامه نظرات ناظر محترم جناب ‌حجت‌الاسلام دکتر مبلغی را خواهیم شنید و سپس از نظرات اعضای محترم گروه استفاده خواهیم کرد. آخرین مرحله ارزیابی ناظر محترم علمی هم به مجری پروژه منتقل شد و پس از اصلاح مجدد توسط مجری خروجی نهایی برای ناظر علمی پروژه و اعضای شورای گروه ارسال شد تا در این جلسه از نکات اصلاحی و پیشنهادی اعضای گروه نیز بهره‌مند گردیم. یکی از اهداف مهم این پروژه که در طرح تحقیق آن هم آمده است، بستر سازی و ظرفیت‌سازی برای بحث‌ها و پروژه‌‌های پژوهشی در حوزه فقه شهر و شهرنشینی است. امیدواریم این اولین گام، ما را به آن هدف نزدیک‌تر کند.

کلیک کنید: درباره‌ی کتاب «الاعلان باحکام البنیان» بیشتر بخوانید