شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
مباحثات: شیخ طوسی از جمله کسانی است که در زندگی پر برکت خود رنج و مشقت‌های بسیاری را متحمل شد و تحت شرایط سخت اجتماعی و سیاسی توانست به بزرگ‌ترین مقام و جایگاه زمان خود برسد. او از بزرگ‌ترین مفسران، فقها، متکلمان و محدثان شیعه است که بعدها به شیخ‌‌الطائفه ملقب شد. در این نوشتار نگاهی خواهیم داشت – هرچند اجمالی و کوتاه – به زندگی باعزت این شخصیت بزرگ.
ولادت
ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی در رمضان سال ۳۸۵ هجری متولد شد. از محل تولد دقیق وی اطلاعی در دسترس نیست؛ اما خودش در کتاب‌های خود مانند الفهرست و همچنین نجاشی در کتاب الرجال او را طوسی نامیده‌اند. در اولین سال‌های جوانی علوم مقدماتی و معمول را فرا گرفت. در آن زمان طوس، نیشابور، ری، سبزوار و قم محورهای اصلی کسب علم و دانش بوده‌اند و به‌راحتی می‌شد از حضور فقها و اندیشمندان شیعه و سنی آن‌جا استفاده کرد.
آثار شیخ صدوق پیشوای بزرگ شیعه (بالغ بر سیصد جلد کتاب و رساله) و همچنین شهرت حکومت شیعی آل‌بویه و تألیفات و خاطرات دانشمند بزرگ صاحب بن عباد – که چهارصد شاعر او را در شعر خود ستوده‌اند – همه و همه باعث شد تا شیخ در مسیر پیشرفت رشد فکری و عقلی قرار گیرد و حتی او را به سمت تکامل سوق دهد. هنگامی که شیخ صدوق ترک دنیا گفت، محمد بن محمد بن نعمان معروف به شیخ مفید که مقام بس وارسته‌ای داشت و بهترین فرد برای جانشینی شیخ صدوق بود، زمام امور را مدبرانه و حکیمانه به‌دست گرفت و به مقام پیشوایی شیعیان رسید. ازآن‌جا که شیخ مفید در بغداد می‌زیست و بغداد در آن زمان مرکز خلافت و فرمان‌روایی علم و دانش بود، شیخ طوسی نیز در سال ۴۰۸ هجری در بیست‌وسه‌‌سالگی هنگامی که عطش خود را برای رسیدن به اقیانوس بی‌کران علم بی‌پاسخ دید، به بغداد مهاجرت کرد تا روح تشنه خود را سیراب کند.
دوران حیات شیخ
دوران حیات شیخ را می‌توان با توجه به فراز و نشیب‌های زندگی‌اش به سه مرحله تفکیک کرد؛ طوس، بغداد و نجف.
طوس
شیخ دوران طفولیت خود را در طوس گذراند و همچنین برخی مقدمات را از محضر عالمان آن دیار فراگرفت. وی در بیست‌وسه سالگی طوس را برای همیشه ترک گفت و با دلی پر از شوق و امید روانه بغداد شد تا دروازه‌های علم و معرفت را بگشاید.
بغداد
در آن زمان بغداد کانون مباحث علمی و تبادل آزاد عقاید بین دانشمندان شیعه و سنی بوده است. ازآن‌جا که بغداد مرکز خلافت آل عباس بود، احاطه زیادی بر جهان اسلام داشت. دانشمندان نامی و بزرگی در آن‌جا بوده‌اند. بزرگ‌ترین و سرآمدترین این دانشمندان محمد بن محمد بن نعمان بوده که به‌راستی هیچ‌یک از علمای شیعه و سنی در علم قادر به پیشی گرفتن از او نبودند و نمی‌توانستند با او به برابری برسند. او بر همه‌ی علوم زمان خود فائق آمده بود و همگی معترف به علم او بودند. هنگامی که شیخ طوسی وارد بغداد شد، در محضر شیخ مفید شروع به فراگیری علم کرد و در اندک‌زمانی توجه استاد را به خود جلب نمود و بر دیگر شاگردان استاد برتری یافت. استعداد و تلاش‌های پی‌درپی او در رسیدن به غایت نهایی از طریق علم و دانش موجب شد تا لیاقت او توسط دیگران نیز درک شود و عهده دار دو پست مهم و حساس شود؛ یکی ریاست علمی و دینی جامعه شیعه – آن هم در بغداد، مرکز مخالفان و در میان دانشمندان بزرگ شیعه و سنی – و دیگری تصاحب کرسی علم کلام از جانب خلیفه وقت که مقامی بس بالا بود و به‌راحتی نمی‌شد به آن دست یافت. شیخ طوسی به همگان نشان داد که لیاقت این مقام را داشته و آن را به حق به‌دست آورده است. ارزش این مقام چنان بالا بود که حتی تا سال‌ها بعد از شیخ طوسی جایگاه او حفظ شد و نه‌تنها کسی نتوانست بعد از وی در آثار گران‌قدرش شبهه‌ای ایجاد کند، بلکه خود او نیز آثارش را صحیح‌ترین منبع می‌دانست و به‌عنوان بهترین مرجع از آن‌ها استفاده می‌کرد. همچنین تا سال‌ها بعد از شیخ کسی نتوانست شخصیت علمی و فتاوای ایشان را تحت تأثیر قرار دهد.
شیخ در دوران جوانی خود به درجه اجتهاد رسید و کتاب تهذیب‌الاحکام را – که از کتب معروف و مورد توجه شیعه است – در این دوره و با پیشنهاد استاد فرزانه خود شیخ مفید تألیف کرد؛ این کتاب خود دلیل و سند محکمی بر اجتهاد او در سنین جوانی است.
شیخ طوسی پس از مرگ استادش (شیخ مفید) در سال ۴۱۳ق به محضر سید مرتضی معروف به علم‌الهدی – که خود او نیز از شاگردان بزرگ شیخ مفید بود – راه یافت. با این‌که کسی در اجتهاد شیخ طوسی شک نداشت اما بیست و سه سال از عمرش را در محضر سیدمرتضی کسب فیض نمود؛ بیش‌ترین استفاده‌ی وی از درس سیدمرتضی در زمینه‌ی ادبیات بود. در همین زمان شیخ طوسی به پیشنهاد دیگر فقها و بزرگان شروع به تألیف بسیاری از آثار خود کرد.
بسیاری از محققان شیخ را تدوین‌کننده‌ی اساسنامه تشیع در فرهنگ و تمدن اسلامی می‌دانند. علامه حلی(ره) دراین‌باره می‌نویسد: «شیخ طوسی پیشوای دانشمندان شیعه و رئیس طایفه امامیه صاحبنظر در علوم اخبار، رجال، فقه، اصول، کلام و ادب بوده است. همه‌ی فضیلت‌ها منسوب به اوست و در تمامی فنون اسلام کتاب نوشته است. اوست که عقاید شیعه را در اصول و فروع آن دسته‌بندی و اصلاح کرده است». (علامه حلی، خلاصه الاقوال، ص ۱۴۸.)
شیخ طوسی در این زمان از محضر اساتید بزرگ دیگری چون ابن غضائری، ابن شاذان متکلم، ابن حسکه قمی، حسین بن ابی محمد تلعکبری، ابن بشران معدل، ابو منصور شکری، احمد ابن ابراهیم قزوینی، ابن فهان سامری، ابوحسین صفار، علی بن احمد بن محمد بن جید معروف به ابن ابی جید و ابن حاشر استفاده کرد.
پس از سید مرتضی، شیخ طوسی زمام پیشوایی را در دست گرفت و بزرگ‌ترین دانشمند عصر خود شناخته شد. شیوه بدیع او در علم کلام، دانشجویان بسیاری را از سراسر مملکت اسلامی تشویق به فراگیری می‌کرد و آن‌ها را از دورترین نقاط این مملکت به سمت خود فرامی‌خواند. حتی دیگر دانشمندان و فقیهان نیز مسایل و مشکلات پیش‌آمده را نزد شیخ می‌بردند تا ایشان صحت و سقم مطالب را تشخیص دهند یا راه حلی را از ایشان جویا شوند. شاگردان شیخ نیز روزبه‌روز افزون‌تر می‌شدند؛ تا جایی که سیصدتن از علما و مجتهدان شیعه افتخار شاگردی و درک محضر ایشان را داشتند. شاگردان دیگر ایشان که از مذاهب چهارگانه سنی بودند، از شمار خارج‌اند.
نجف
از ورود شیخ طوسی به بغداد مدت چهل سال می‌گذشت که حمله طغرل سلجوقی اتفاق افتاد و شیخ برای حفظ موقعیت خود و نابودنشدن زحمات چندین ساله‌اش ناچار به ترک بغداد شد و قدم به سرزمین مقدس نجف گذاشت. پیش‌تر هم اتفاق افتاده بود که سنی‌های متعصب و آشوب‌گر باعث بلواهای عمومی بشوند؛ ولی این بار حمله وحشیانه طغرل به بغداد و مبارزه آشکار او با شیعیان، عرصه را بر همه شیعیان سخت کرد. سربازان طغرل با هجوم به خانه شیخ و از بین بردن کتابخانه ایشان که مملو از آثار گران‌بهای ایشان بود، وحشیانه آن‌جا را به آتش کشیدند. شیخ دوازده سال آخر عمر خود را در کنار مرقد امیرالمؤمنین(ع) گذراند و در آن‌جا زکات علم خود را به‌طور کامل پرداخت کرد.
اولین دانشگاه شیعه
شیخ که کتابخانه و دست‌نوشته‌های خود را در آتش‌سوزی از دست داده بود، از مدت باقی مانده عمر خود حداکثر استفاده را کرد و با جدیت بیش‌تری به تدریس و تحقیق در علوم اسلامی پرداخت. از این رو با هدف تشکیل یک دانشگاه، دانش‌پژوهان بسیاری را به سمت خود جذب کرد. با توجه به این‌که تا آن زمان هیچ پایگاه علمی‌ای در جهان اسلام به این‌صورت وجود نداشت، این دانشگاه با استقبال گسترده دانشجویان سراسر ممالک اسلامی روبه‌رو شد. وجود یک پایگاه علمی در نجف و وجود استاد بزرگی چون شیخ طوسی چنان بر اهمیت آن‌جا افزود که هنوز بعد از گذشت ۱۰ قرن استحکام و پایداری آن قابل مشاهده است. این پایگاه اولین دانشگاه علمی شیعه است که تاکنون در نوع خود نظیری نداشته است.
میراث گران‌بها
شیعیان چهارمرجع اصلی حدیث و احکام دارند که از این چهار منبع اصلی و مورد قبول برای همگان دو کتاب، اثر شیخ طوسی است؛ آن چهار کتاب عبارتند از: التهذیب (شیخ طوسی)، الاستبصار (شیخ طوسی)، اصول کافی(کلینی) و من لا یحضره الفقیه(شیخ صدوق).
همچنین چهار منبع اصلی تراجم برای شیعه عبارتند از: رجال (شیخ طوسی)، الفهرست (شیخ طوسی)، اختیار معرفه الرجال (کشی به‌وسیله شیخ طوسی) و الرجال (نجاشی).
همان‌طور که مشخص است از هشت منبع اصلی شیعیان پنج مورد، اثر شیخ است و این نشان‌دهنده‌ی اهمیت آثار شیخ است.
غروب زندگانی
ابوجعفر محمد بن حسن بن علی طوسی، در شب بیست و دوم ماه محرم سال ۴۶۰ هجری قمری دعوت حق را لبیک گفت و به دیار ابدی پیوست. او را در خانه مسکونی‌اش در نجف اشرف دفن کردند که بعدها بنابر وصیت خودش آن منزل به مسجدی تبدیل شد که هم‌اکنون در سمت شمال بقعه علوی و معروف به مسجد طوسی است.
منابع:
- خرمشاهی، بهاءالدین؛ دانشنامه قرآن، نشر گلشن، چاپ اول، جلد ۲٫
- صدر حاج سید جوادی، احمد؛ دایره المعارف تشیع، نشر شهید سعید محبی، چاپ اول، جلد دهم، ص۱۶۹تا ص۱۷۷.
- جمعی از پژوهشگران گروه فلسفه و کلام، اندیشه های کلامی شیخ طوسی، نشر دانشگاه علوم اسلامی رضوی، چاپ اول، صص ۶۰ تا ۶۸.
- جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه، گلشن ابرار، نشر معروف، چاپ دوم، صص۸۰ تا ۸۶.
- سید محمد رضا موسویان، اندیشه های سیاسی شیخ طوسی، نشر بوستان کتاب، قم، چاپ اول، صص ۱۵ تا ۳۴.
