نقش مقاصد شریعت در تأثیر مقتضیات زمان بر سیاست کیفری اسلام

این اثر پژوهشی نگاهی نو ‌به جایگاه مقاصد شریعت دارد و پس از تمهید مقدمات لازم، با استدلالاتی آن را به عنوان بخشی اساسی از ادله اجتهادی به شمار می‌آورد. کتاب «نقش مقاصد شریعت در تأثیر مقتضیات زمان بر سیاست کیفری اسلام» می‌تواند نقطه آغازی برای بحث درباره جایگاه و نقش مقاصد شریعت در اجتهاد و قانون‌گذاری باشد.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، انسان‌ها و جوامع بشری دائماً در زمینه‌های گوناگون در حال تحوّل و تکامل‌اند. اگر بشر امروز را با انسان‌های چند قرن یا حتّی چند دهه پیش مقایسه کنیم، به‌وضوح شاهد تفاوت اساسی به وجود آمده در عرصه‌های مختلف حیات او خواهیم بود. طبعاً این تفاوت‌ها موجب تغییرات اساسی در مناسبات افراد و جوامع می‌گردد. مناسبات حقوقی، به‌تبع این تحوّلات، گسترش و تنوع غیرقابل تصوری یافته‌اند و سیستم‌های عدالت کیفری هر روزه با انواع گوناگونی از تبهکاری‌ها و جرائم پیچیده و سازمان‌ یافتۀ جدید روبرو هستند. به همین روال، تحولاتی نیز در مفهوم و مصادیق عدالت و اهداف و آثار و نحوه برخورد با بزهکاران به وجود آمده است. اینک این سؤال مطرح است: آیا در تعالیم دینی اسلام مقتضیات زمان تأثیری در تحول احکام شرعی و اختصاصاً در سیاست کیفری اسلام، برای متناسب ساختن آن با شرایط امروزی جامعه بشری دارند؟ آیا می‌توان انعطاف‌پذیری لازم را در درون ضوابط فقهی این مکتب الهی تأمین نمود؟ مقاصد و اهداف شارع مقدس در این زمینه چه نقشی دارند؟

ازاین‌رو، حجت‌الاسلام دکتر سید محمدعلی احمدی ابهری، معاون پژوهشی و دبیر شورای پژوهشی کتابخانه مجلس شورای اسلامی دست به تألیف «نقش مقاصد شریعت در تأثیر مقتضیات زمان بر سیاست کیفری اسلام» زده است تا این مسئله را بازکاوی نماید.

آنچه جای خالی آن احساس می‌شود، بررسی پاسخ سیاست کیفری اسلام به موضوع روزآمدی و چارچوب‌ها و مرزبندی‌های ضروری و دقیق آن و مکانیزم حفظ ارتباط با مبانی و منابع فقهی و اطمینان از اتصال همیشگی به ریشه‌های قدرتمند شریعت اسـت؛ چیزی که توجه نکردن به آن کسانی را آرام آرام از شاهراه شریعت دور ساخته و به طرح نظریاتی جذاب و خوب – اما بی‌ارتباط با مبانی دینی- سوق داده است.

پژوهش مذکور، کاوشی برای کشف رابطه‌ای علمی و منطقی بین مقولاتی چون سیاست کیفری، فقه جزایی اسلام، مقتضیات زمان و اهداف و مقاصد شریعت است. در واقع به این مطلب می‌پردازد که مقاصد شریعت، آنگاه که به صورت قطعی توسط عقل ادراک می‌شود، چه جایگاهی در تأثیر مقتضیات زمان بر سیاست کیفری اسلام دارد.

این تحقیق برای وصول به هدف یادشده در سه فصل با مباحث و گفتارهای گوناگون به کنکاش می‌پردازد.

فصل اول: «مفاهیم، مباحث مقدماتی مقاصد شریعت و پیشینه بحث»؛ مبحث اول: مفاهیم (گفتار اول: مقاصد شریعت، گفتار دوم: مقتضیات زمان، گفتار سوم: سیاست کیفری). مبحث دوم: مباحث مقدماتی مقاصد شریعت (گفتار اول: تبعیت احکام شرعی از مصالح و مفاسد، گفتار دوم: ادراک عقل از مصالح و مفاسد). مبحث سوم: پیشینه نظریه مقاصد شریعت و راه‌های شناخت آن (گفتار اول: تاریخچۀ مقاصد شریعت، گفتار دوم: راه‌های شناخت اهداف و مقاصد دین).

فصل دوم: «انعطاف سیاست کیفری اسلام در برابر مقتضیات زمان»؛ مبحث اول: مقدماتی از بحث مقتضیات زمان (گفتار اول: اسلام و مقتضیات زمان، گفتار دوم: حدود تأثیر مقتضیات زمان بر احکام شرع، گفتار سوم: مواردی از تأثیر مقتضیات زمان بر احکام). مبحث دوم: مقتضیات زمان و جرم انگاری (گفتار اول: تعریف و مراحل جرم‌انگاری، گفتار دوم: منابع جرم‌انگاری در حقوق کیفری اسلام، گفتار سوم: جرم‌انگاری در قوه مقننه و روزآمدی سیاست کیفری اسلام). مبحث سوم: مقتضیات زمان مسئولیت کیفری (گفتار اول: عوامل مؤثر در مسئولیت کیفری، گفتار دوم: عوامل مسئولیت کیفری در سیاست کیفری اسلام، گفتار سوم: روزآمدی عوامل مسئولیت کیفری). مبحث چهارم: مقتضیات زمان و آئین دادرسی کیفری (گفتار اول: سیر تحولات آیین دادرسی کیفری، گفتار دوم: آیین دادرسی کیفری و اصول و قواعد آن در اسلام، گفتار سوم: روزآمدی اصول و قواعد آیین دادرسی کیفری). مبحث پنجم: مقتضیات زمان و واکنش‌های اجتماعی (گفتار اول: تأثیر مقتضیات زمان بر تعیین واکنش اجتماعی، گفتار دوم: تأثیر مقتضیات زمان بر اعمال واکنش‌های اجتماعی).

فصل سوم: «جایگاه مقاصد شریعت در روزآمدی سیاست کیفری اسلام»؛ مبحث اول: مقاصد شریعت در سیاست کیفری اسلام (گفتار اول: جایگاه مقاصد در اجتهاد، گفتار دوم: مقاصد کیفری شریعت). مبحث دوم: نمونه‌ای از تأثیر مقاصد در روزآمدی سیاست کیفری اسلام (گفتار اول: مقصد حفظ دین و روزآمدی جرم‌انگاری، گفتار دوم: مقصد حفظ دین و روزآمدی تعیین و اعمال واکنش اجتماعی).

نگارنده برای ورود به بحث و در فصل اول به‌ کلیات و معرفی اصطلاحات مربوطه می‌پردازد، از اصطلاحاتی چون مقاصد شریعت، مقتضیات زمان و سیاست کیفری سخن می‌گوید و بـا نگاهی به گذشته و نظریات دانشمندان پیشین، سابقۀ بحث را واکاوی نموده است.

او در فصل دوم پس از طرح سه گفتار مقدماتی، دربارۀ چگونگی و محدوده و موارد تعامل بین شریعت و شرایط متحول جوامع بشری، به مسئلۀ تأثیر مقتضیات زمان بر سیاست کیفری و شاخه‌های عمدۀ آن، یعنی جرم‌انگاری، مسئولیت کیفری، آیین دادرسی، تعیین و اعمال واکـنش اجتماعی می‌پردازید و سعی دارد در هر شاخه، از دستاوردهای علمی دیگـر محققان بهره ‌گیرد. او تلاش می‌کند هیچ مطلب لازمی را، که در بحث اصلی دخیل است، از قلم نیندازد و همۀ دامنۀ بحث را ارائه کند تا تمامی موارد لازم، از تعاریف و منابع و مراحل شکل‌گیری موضوع مرتبط به بحث تا اهداف و نظریات و انواع تعاملات را دربرگیرد.

فصل سوم، که بخش اصلی بحث کتاب است، به مقاصد و اهداف شارع اختصاص یافته است. در این فصل به نقش و جایگاهی که غرض شارع مقدس در روند تأمین نیاز زمان در سیاست کیفری اسلام دارد، می‌پردازد. این فصل آشکار می‌کند که در هر یک از موضوعات اساسی جامعۀ بشری خواسته و هدف شارع مقدس چیست؟ و سیاست کیفری اسلام با اتخاذ چه تدابیری و با برخورداری از چه شیوه‌هایی می‌تواند در مسیر رسیدن جامعه به آن اهداف، ایفای نقش نماید.

«اجتهاد» یادآوری می‌کند، چاپ اول کتاب «نقش مقاصد شریعت در تأثیر مقتضیات زمان بر سیاست کیفری اسلام» به قلم حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر سید محمدعلی احمدی ابهری در ۳۱۲ صفحه و ۵۰۰ نسخه، در بهار ۹۶ از سوی نشر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه به قیمت ۱۵۶۰۰۰ ریال چاپ و منتشر شده است.