بازتاب جهانی اثر فقه سیاسی شیعه در نشریات بین‌المللی

شبکه اجتهاد: کتاب «فقه سیاسی شیعه: سازکارهای تحول در دوره معاصر» به قلم حجت‌الاسلام سیدکاظم سیدباقری از آثار منتشر شده گروه سیاست پژوهشکده نظام‌های اسلامی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، در فصلنامه «بررسی مطالعات دینی «Review Religious Studies » (RSR) شماره ۴۷ در ژانویه ۲۰۲۲ معرفی شده است.

اهداف این فصلنامه که متعلق به دانشگاه رایس آمریکا است توسط انتشارات وایلی(wily) چاپ می‌شود و به بررسی حوزه مطالعات دینی و رشته‌های مرتبط می‌‌پردازد. فصلنامه، سالانه بیش از ۱۰۰۰ عنوان کتاب در قلمرو مطالعات دینی را در مقالات مروری و یادداشت‌های انتقادی بررسی می‌کند، برخی از عناوینی که این نشریه کار می‌‌کند درباره الهیات، دین تطبیقی، مسیحیت، اسلام، یهودیت، بودیسم، اخلاق، عبادات، جامعه شناسی دین، تاریخ دین، انسان شناسی دین، فلسفه دین و فرهنگ است. این فصلنامه در پایگاه‌‌هایی مانند (EBSCO)؛ فهرست استنادی هنر و علوم انسانی (Clarivate Analytics) پایگاه دینی ATLA (انجمن کتابخانه الهیات آمریکا)؛ پایگاه مطالب جاری: هنر و علوم انسانی (Clarivate Analytics) پایگاه متن کامل (HW Wilson و SCOPUS) نمایه می‌شود.

در این گزارش که توسط حجت‌الاسلام دکتر حامد شاه رفعتی از دانشگاه ادیان و مذاهب، نوشته شده است، می‌‌‌خوانیم: دیدگاه‌های متعددی درباره چگونگی تحول فقه سیاسی در تعامل با مسائل نوظهور وجود دارد: برخی اساساً ظرفیت فقه را برای هماهنگی با رویدادهای زمانی و مکانی رد می‌کنند، برخی دیگر مانند اخباریان معتقدند که احادیث همیشه پاسخگوی مسائل مختلف سیاسی اجتماعی و پرسش‌های نوشونده است. در نهایت، اکثریت علمای شیعه، از جمله نگارنده، با پذیرش ظرفیت‌های توسعه در فقه، معتقدند که فقه شیعه با نظام پویای اجتهادی خود، قادر است برای مسائل نوپا راه‌حلی ارائه دهد. به گفته سیدباقری، گرچه شرایط و موقعیت‌های بیرونی بر فقه سیاسی تأثیر می‌گذارد، اما تحولات فقه شیعه دارای سازوکاری درونی است که در روش اجتهادی که در فصل اول بررسی می‌شود، نمود پیدا می‌کند.

اما دین چگونه می‌تواند در روند تحول و تغییر دوام بیاورد؟ فصل دوم بیان می‌کند که فقه سیاسی دارای عناصر ثابت و متغیر است. تغییرات فقهی باید در محدوده عناصر متغیر و در چارچوب عناصر ثابت باشد. در این مورد، تغییرات رو به تکامل حرکت می‌‌کنند، در غیر این صورت منجر به انحراف می‌شوند. این کتاب همچنین به بررسی اصول ثابت فقه سیاسی شیعه می‌پردازد. در فصل سوم به بسترهای فکری و اجتماعی تحول فقه سیاسی شیعه در دوره معاصر پرداخته شده است.

مباحث اصلی این کتاب در فصل چهارم و پنجم آمده است که نویسنده ابتدا سازوکار تحول را بررسی کرده و به بحث عقل، مقتضیات زمان و مکان، مصلحت، تغییرات موضوعی، مناطق آزاد فقهی و تغییر در اصول فقه پرداخته است. وی سپس با ارائه یک مطالعه موردی جامع، تصریح می‌کند که با شکل گیری جمهوری اسلامی در ایران، فقه سیاسی در آزمون مهمی قرار گرفت. در نهایت، «نظریه‌پردازی» به‌عنوان یکی از الزامات مهم تحول فقه سیاسی و مقدمه‌ای برای نظام‌سازی ذکر شده است.

این اثر همچنین به بررسی شباهت‌های اصول فقه و روش هرمنوتیک کلاسیک می‌پردازد؛ بنابراین، به دنبال تحلیل روند تحول فقه سیاسی با استفاده از هرمنوتیک کلاسیک (که در آثار فردریش شلایرماخر و ویلهلم دیلتای بازتاب یافته است) است. صرف نظر از سازگاری هرمنوتیک کلاسیک با فرآیند اجتهاد، به نظر می‌رسد نویسنده در ارائه و بهره مندی از نظریه‌های جدید برای یک پرسش قدیمی موفق بوده است. ضمناً دیدگاه اصلی این کتاب (اجتهاد و فقه پویا) و بسیاری از اجزای آن (از جمله بحث ثابت و متغیر و مقتضیات زمان و مکان) جدید نیست و قبلاً توسط سایر معاصران مانند امام خمینی(ره) مطرح شده است، اما جامعیت این اثر، چینش منطقی مطالب و تبیین جزئیات سازکارهای تحول فقه سیاسی، آن را از آثار پیشین متمایز کرده است.

این مقاله از طریق لینک (کلیک کنید) قابل دستیابی است.