هوش مصنوعی و سیستماتیک شدن علوم اسلامی

مدیر موسسه تولید سیستم‌‌های خبره و هوشمند اسلامی باقرالعلوم(ع) گفت: یکی از ویژگی‌‌های مهم هوش مصنوعی آن است که قدرت این را دارد که علوم اسلامی را از حالت جزیره‌‌‌ای به حالت سیستماتیک دربیاورد و ما باید این امر را به صورت کاربردی درآوریم. ما بر این تصور هستیم که هوش مصنوعی به قدری قوت دارد که بتواند ماهیت یا روش و یا غایت علوم اسلامی را تغییر دهد.

به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام محمدعلی ‌‌‌قدس‌پور در نخستین نشست از سلسله نشست‌های عصرانه فناوری‌های هوشمند که به همت ستاد راهبری فناوری‌های هوشمند حوزه‌های علمیه در خبرگزاری حوزه برگزار شد، عنوان کرد: هوش مصنوعی پیاده سازی هوشمندی انسان است که چند تکنولوژی مختلف از آن استفاده‌‌‌ می‌‌کنند. یکی تکنولوژی پردازش زبان طبیعی یکی یادگیری ماشینی دیگری تکنولوژی‌‌های سامانه‌‌های خبره و بینایی ماشینی و شبکه عصبی که‌‌‌ می‌‌توانند در علوم اسلامی کاربرد داشته باشند.

وی افزود: تکنولوژی سامانه خبره، فکر یک انسان خبره را روی ماشین پیاده‌‌‌ می‌‌کندو بینایی ماشینی چیزی است که کمتر درباره آن صحبت شده است؛ بدین صورت که ماشین بتواند محتوای عکس‌‌ها و فیلم‌‌ها را تشخیص دهد.

مدیر موسسه تولید سیستم‌‌های خبره و هوشمند اسلامی باقرالعلوم(ع) گفت: شبکه‌‌های عصبی مصنوعی از دیگر تکنولوژی‌‌های هوش مصنوعی بوده که‌‌‌ می‌‌تواند در علوم اسلامی کاربرد داشته باشد در حالی که برخی از بزرگان استفاده از این هوش را در علوم انسانی اسلامی به استفاده از ربات‌‌ها در اعمال و مناسک تقلیل‌‌‌ می‌‌دهند.

وی تاکید کرد: ارتباط هوش مصنوعی با سه مورد تولید علوم اسلامی فردی، تولید علوم اسلامی نظام گرا و تبلیغ از مسائلی است که باید موردتوجه ما قرار گیرد.

‌‌‌قدس‌پور خاطرنشان کرد: یکی از مواردی باید مورد توجه ما قرار گیرد ارتباط بین هوش مصنوعی و تاثیر و تاثرهای آن با علوم اسلامی است. ما بر این تصور هستیم که هوش مصنوعی به قدری قوت دارد که بتواند ماهیت یا روش و یا غایت علوم اسلامی را تغییر دهد.

وی ادامه داد: گاهی اوقات برخی از افراد از جهت مبنایی ارتباط هوش مصنوعی با علوم اسلامی را بحث‌‌‌ می‌‌کنند، عده‌‌‌ای نیز از جهت کاربردی به این مسئله نگاه‌‌‌ می‌‌کنند.

مدیر موسسه تولید سیستم‌‌های خبره و هوشمند اسلامی باقرالعلوم(ع) اظهار داشت: عده‌‌‌ای از افراد از جهت مبنایی با استفاده از هوش مصنوعی در علوم اسلامی مشکل دارند و معتقد هستند که علوم اسلامی با هوش مصنوعی به استحاله خواهد رفت؛ عده‌‌‌ای هم از طرف دیگر درباره هوش مصنوعی بی گدار به آب‌‌‌ می‌‌زنند.

‌‌‌قدس‌پور تصریح کرد: برخی افراد معتقدند که بستر تولید یک علم در فوائد و کارکردهای آن علم موثر است و چون علومی که در بستر هوش مصنوعی تولید‌‌‌ می‌‌شوند در مقام کبر و کفر در برابر خدای متعال تولید‌‌‌ می‌‌شوند، برای تعالی جامعه مومنین کارکردی ندارند و ما نباید به سمت آن برویم.

وی بیان کرد: از نظر بنده درست است که آنچه که در بستر پرستش خدا تولید‌‌‌ نمی‌‌شود فکر انسان مومن را به هم‌‌‌ می‌‌ریزد، اما اگر ما این علوم را در راه بسط ولایت ولی خداوند به کار ببریم، یک استحاله رخ‌‌‌ می‌‌دهد و اتفاقا نه تنها هوش مصنوعی مشکلی را ایجاد‌‌‌ نمی‌‌کند، بلکه هوش مصنوعی و هر ابزاری که بتواند به بسط ولایت ولی خدا در جانعه مومنان کمک کند،‌‌‌ می‌‌تواند آنان را به اهدافشان نزدیک کند.

چرا کاربرد هوش مصنوعی در علوم اسلامی را نفی‌‌‌ می‌شود؟

مدیر موسسه تولید سیستم‌‌های خبره و هوشمند اسلامی باقرالعلوم(ع) مطرح کرد: اما برخی از کسانی که کاربرد هوش مصنوعی در علوم اسلامی را نفی‌‌‌ می‌‌کنند، کسانی هستند که به علوم اسلامی یا جزیره‌‌‌ای نگاه‌‌‌ می‌‌کنند و یا افق دید آن‌‌ها در برخورد با علوم اسلامی بسیار محدود است.

‌‌‌قدس‌پور ابراز کرد: یکی از مشکلات ما آن است که امروزه سطح فهم بالا رفته است اما متناسب با آن قواعد و قوانین مدلول یابی افزایش نیافته است یعنی عالم ما امروز چیزهایی را‌‌‌ می‌‌فهمد که عالم ۱۰۰ سال قبل هیچ درکی از آن نداشت. اما قواعد معنا و مدلول یابی ما به اندازه این افزایش فهم ۱۰۰ ساله به هیچ عنوان عمیق نشده است و در این جاست که ما به وسیله هوش مصنوعی‌‌‌ می‌‌توانیم به مدلول‌‌هایی دست پیدا کنیم که متناسب با سطح فهم ما باشد.

وی یادآور شد: شکی نیست که ما به استنباطاتی نیاز داریم، ولی به وسیله ذهن انسانی‌‌‌ نمی‌‌توانیم به این استنباطات برسیم و علوم اسلامی اگر قرار است یک سری نیازها را برطرف کند باید از ظرفیت هوش مصنوعی استفاده کند.

مدیر موسسه تولید سیستم‌‌های خبره و هوشمند اسلامی باقرالعلوم(ع) عنوان کرد: یکی از چیزهایی که برای ما مهم است این است که هوش مصنوعی قدرت این را دارد که علوم را از حالت جزیره‌‌‌ای به حالت سیستماتیک دربیاورد.

‌‌‌قدس‌پور ادامه داد: امروز صرف ما از یک طرف و منطق و فقه و اصول غیره هم هر کدام در بخش دیگر به صورت جزیره‌‌‌ای کار خود را انجام‌‌‌ می‌‌دهند و در چنین فضایی ارتباط سیستماتیک بین این علوم به وجود‌‌‌ نمی‌‌آید.

وی اضافه کرد: فرض کنید علم صرف ۳۰۰ مسئله و نحو ۵۰۰ مساله و علم اصول ۱۰۰۰ مسئله و فلسفه ۵۰۰۰ مسلئه دارد که همخ این مسایل به هم ربط دارند و ما اگر بخواهیم در حل یک مساله فقهی تمام این مسائل را که حدود ۳۰۰*۵۰۰*۱۰۰۰*۵۰۰۰ مساله‌‌‌ می‌‌شود را به ذهن بیاوریم امکان ندارد.

مدیر موسسه تولید سیستم‌‌های خبره و هوشمند اسلامی باقرالعلوم(ع) بیان کرد: واقعیت این است که یکی از دلایلی که به اختلاف فتاوا منجر شده این است که نظرات و مسائل در علوم بسیار زیاد شده و تا هوش مصنوعی این جزیره‌‌های مختلف را به هم متصل نکند، ما‌‌‌ نمی‌‌توانیم به فتاوای یکسان با کمترین خطا برسیم.

‌‌‌قدس‌پور گفت: تاثیر عمیقی که هوش مصنوعی روی علوم اسلامی‌‌‌ می‌‌گذارد این است که علوم مختلف از حالت جزیره‌‌‌ای بودن خارج شده و سیستماتیک خواهد شد.

هوش مصنوعی اختلافات لغوی را حل‌‌‌ می‌‌کند

وی افزود: یکی از کاربردهای هوش مصنوعی در علوم اسلامی مثلا‌‌‌ می‌‌تواند روی علم لغت باشد؛ در علم لغت امروز دو مشکل اساسی داریم یکی اینکه با اینکه بحث لغت امروزه بسیار بیشتر از گذشته حساس شده اما هیچ تعریف دقیقی‌‌‌ نمی‌‌توانیم از کلمات ببینیم، بلکه تعاریف عموما عرفی و غیر دقیق هستند؛ چون راه مرسوم لغویین در بحث لغت، استقراء معنای کلمه در زبان عرفی و استخراج یک معنای عام از آنها است و به همین دلیل است که بسیاری از فقهای ما در بحث لغت به نتیجه نهایی نرسیدند؛ مشکل دیگر این است که بین نظرات لغویین در لغات یا تفاهم وجود ندارد یا تضاد وجود دارد و یا حتی با تناقض مواجه هستیم.

مدیر موسسه تولید سیستم‌‌های خبره و هوشمند اسلامی باقرالعلوم(ع) ادامه داد: مثلا درباره معنای غنا در مکاسب ما به یک تعریف جامع نرسیدیم؛

‌‌‌قدس‌پور تاکید کرد: ما برای کلمه اندوهگین شدن در قرآن حداقل پنج کلمه داریم غم، هم، بث، حزن، کرب و هر پنج کلمه به غمگینی ترجمه شده است، اما آیا همه آن‌‌ها از جهت معنا یکی هستند؟ ما در زندگی روزمره خود گاهی با معنای افسردگی گاهی با معنای نگرانی گاهی با معنای ناراحت شدن از کار کسی گاهی با معنای غصه خوردن روبه رو‌‌‌ می‌‌شویم اما هر کدام از این معانی معادل کدام کلمه در قرآن است؟

وی ادامه داد: مثلا ما در قرآن قریب به هشت نوع فقیر داریم مثل فقیر، مسکین، بائس، قانع، معتر و… اما ما نتوانستیم مدلول‌‌ها را از هم جدا کنیمو فقر را دسته بندی نماییم در حالی که غربی‌‌ها با تقسیم بندی فقر به دهک‌‌ها کاری کرده‌اند که ما تصور‌‌‌ می‌‌کنیم که آن‌‌ها به صورت دقیق فقر را دسته بندی کرده اند.

قدس‌پور بیان کرد: ما اگر از هوش مصنوعی‌‌‌ می‌‌خواهیم استفاده کنیم، باید از الگوریتم‌‌های بومی استفاده کنیم؛ اگر غیر از این باشد ما قرآن را به زبان بشری تنزل داده ایم.

مدیر موسسه تولید سیستم‌‌های خبره و هوشمند اسلامی باقرالعلوم(ع) اظهار داشت: ما در هوش مصنوعی‌‌‌ می‌‌توانیم با استفاده از آنتولوژی و تریپل‌‌ها و کلاسترینگ و … ارتباط کلمه‌‌‌ای و معنایی کلمات با هم را کشف کنید و با استفاده از قرینه احتباک و این که این کلمه با چه معانی مترادف و متاشبه و متضاد و اضدادی در ارتباط است به معنای بسیار خوب و دقیقی از کلمات برسیم. مثلا در قرآن کریم و روایات وقتی کلمه کرب را‌‌‌ می‌‌بینیم در مقابلش کشف وجود دارد و وقتی کلمه همَ را‌‌‌ می‌‌بینیم در مقابلش فرج وجود دارد؛ وقتی غم را‌‌‌ می‌‌بینیم در مقابل آن تنفیس و منفس بودن وجود دارد؛ و این نشان دهنده معانی این کلمات است.

‌‌‌قدس‌پور مطرح کرد: ما اگر این ظرافت‌‌ها را در هوش مصنوعی تعریف کنیم،‌‌‌ می‌‌توانیم معنای دقیق کلمات را پیدا کنیم و حتی‌‌‌ می‌‌توانیم ضریب وابستگی و به کار بردن این کلمات با هم را هم استخراج کنیم، در حالی که این کارها به صورت دستی به هیچ وجه امکان پذیر نخواهد بود.

وی ابراز کرد: اگر ما ارتباط این کلمات با همدیگر را داشته باشیم و کار آماری روی آن‌‌ها انجام دهیم بسیار‌‌‌ می‌‌تواند کمک کننده باشد و هوش مصنوعی این امکان‌‌ها را برای ما فراهم‌‌‌ می‌‌کند.

مدیر موسسه تولید سیستم‌‌های خبره و هوشمند اسلامی باقرالعلوم(ع) تصریح کرد: ما در قرآن پنج نوع گناه داریم، ما همه آن‌‌ها را به به یک معنا به کار‌‌‌ می‌‌بریم، در حالی که با هم تفاوت دارند و قرآن و اهلبیت(ع) کلمات را به جای هم به کار‌‌‌ نمی‌‌برند و اگر چه این کلمات در لایه تعارفی با هم هم معنا هستند اما در لایه تمایزی با یکدیگر تفاوت دارند؛ که این تفاوت را هوش مصنوعی کشف‌‌‌ می‌‌کند پس هوش مصنوعی با کشف ارتباط این کلمات و کار آماری روی آن‌‌ها، معنا شناسی لغوی در علم لغت را متحول‌‌‌ می‌‌کندکه این کارها به صورت دستی امکان پذیر نیست.

‌‌‌قدس‌پور خاطرنشان کرد: وقتی‌‌‌ می‌‌گوییم قرآن نیازی به غیر از خودش برای معرفی ندارد و بیان و بلکه تبیان است یعنی باید بتوانیم لایه تمایزی را مستقل از تشتتات فکری لغویین کنیم و این به وسیله هوش مصنوعی امکان پذیر است و تبیان اصلی اتفاق‌‌‌ می‌‌افتد.

ما به صرف سیستماتیکی که دستاورد هوش مصنوعی است، نیاز داریم

وی عنوان کرد: علم صرف برای این است که بگوید فعل و اسم و حرف چیست و به قول کتاب صرف ساده ” موضوع علم صرف کلمه است و خصوصیات و ساختمان آن مورد بحث قرار می‌گیرد و فایده آن نیز شناخت کلمات و معانی آنها و نیز ساختن کلمات مناسب برای معانی مختلف می‌باشد “؛ اما آیا واقعا ما فقط به این صرف نیاز داریم؟ و نباید یک صرف ترکیبی و سیستماتیک ایجاد کنیم؟

مدیر موسسه تولید سیستم‌‌های خبره و هوشمند اسلامی باقرالعلوم(ع) افزود: ما صرف را یا باید از جهت غایت تغییر دهیم و یافتن مدلول‌‌های ترکیبی ناشی از صرف کلمه هم باید در غایت جای بگیرد؛ تا مثلا وقتی ما در جایی‌‌‌ می‌‌گوییم “الکافرون” با وقتی‌‌‌ می‌‌گوییم “الذین کفروا”؟ از جهت مدلول صرفی فرق باشد یعنی ما در قرآن ترکیبات صرفی متفاوتی داریم؛ این باید در کجا بررسی شود.

‌‌‌قدس‌پور گفت: ما تا کنون در صرف، کلمات را به صورت جزیره‌‌‌ای بررسی کرده‌ایم و به ارتباط آن‌‌ها از جهت مستفاد مدلدلی توجه نکرده ایم و در نتیجه درست است که سطح فهم ما بالا رفته اما مدلول یابی صرفی ما پیشرفت نکرده است.

وی تصریح کرد: صرف ما از حالت جزیره‌‌‌ای باید خارج شود و یک صرف ترکیبی و سیستماتیک داشته باشیم و این مسئله تنها با هوش مصنوعی امکان پذیر است.

مدیر موسسه تولید سیستم‌‌های خبره و هوشمند اسلامی باقرالعلوم(ع) اضافه کرد: در همین زمینه تعامل صرف و اصول هم بحث مهمی بوده و اگر ما مسائل علم صرف را به مسائل علم اصول وصل کنیم،‌‌‌ می‌‌توانیم مدلولات را عمیقتر کنیم.

‌‌‌قدس‌پور یادآور شد: متاسفانه امروزه حتی کسانی هم که از هوش مصنوعی استفاده‌‌‌ می‌‌کنند موتور‌‌های صرف فردی طراحی‌‌‌ می‌‌کنند.

وی تاکید کرد: امروزه ما اگر دو کلمه که ظاهرا مترادف هستند ولی تفاوت دارند را به طلبه بدهیم، آیا می‌‌تواند تفاوت آن را متوجه شود؟ با این صرف فردی این اتفاق‌‌‌ نمی‌‌افتد و این در حالی است آن طلبه از این کلمات در نظام سازی‌‌ها و حل مشکلات فردی و اجتماعی باید استفاده کند؛ در چنین وضعیتی ما نیازمند صرف سیستماتیک هستیم که هوش مصنوعی آن را ایجاد‌‌‌ می‌‌کند.

مدیر موسسه تولید سیستم‌‌های خبره و هوشمند اسلامی باقرالعلوم(ع) بیان کرد: در نحو هم همین مشکل را داریم و نحو از غایت خود بسیار دور شده است یعنی علم نحو اصلا به وجود آمده که نظام ارتباط میان مفاهیم در سطح جمله را کشف کند اما مثلا برخی از جملات قرآن شش لایه دارند، مثلا یک مبتدا است و خبرآن جمله فعلیه است؛ دوباره این جمله فعلیه فعل و فاعل و غیره دارد و وقتی ما ارتباط این کلمات و نظام معنایی آن را از طلبه بپرسیم،‌‌‌ نمی‌‌تواند پاسخ دهد چون به قدری نحو درگیر خودش شده است که از غایت اصلی خودش باز مانده است در حالی که هوش مصنوعی با تاثیر و تاثر از علم نحو‌‌‌ می‌‌تواند تریپل‌‌ها را کشف نماید و عملا نحو را به غایتش برساند

‌‌‌قدس‌پور مطرح کرد: در منطق هم همین مشکل را داریم مثلا به طلبه قیاس نوع اول را یاد‌‌‌ می‌‌دهیم که اگر الف ب بود و ب ج بود باید تحت شرایطی الف ج باشد ولی بسیار از گزاره‌‌های قرآنی به این شستگی و رفتگی نیستند مثلا محمول آن‌‌ها الذین کفروا است و موضوع آن کافرون است؛ حالا ما چه ارتباطی بین آن‌‌ها برقرار کنیم؟ این کار سختی است بگویم که الذین کفروا همان کافرون است تا بتوانیم قیاس نوع اول را در مورد آنها به کار بگیریم اما از طرفی مباین هم نیستند، یا عموم و خصوص مطلق یا من وجه نیستند؛ پس باید چه کنیم که مدلول استنتاجی را به راحتی از دست ندهیم اینجا باز هوش مصنوعی با کلاسترینگ و دسته بندی‌‌‌ می‌‌تواند همه این حالات را استقصاء کندو علم منطق را از این جهت توسعه دهد.

وی ابراز کرد: یا در اصول وقتی قواعد اصولی استتناج‌‌‌ می‌‌شود و در فقه مورداستفاده قرار‌‌‌ می‌‌گیرد، عمدتا اینگونه است که عین آن قواعد در فقه استفاده‌‌‌ نمی‌‌شود؛ یعنی یک قاعده اصولی تحت شرایط خاصی تولید‌‌‌ می‌‌شود که عین این شرایط در فقه وجود ندارد تا از آن استفاده شود ولی اگر ما با هوش مصنوعی، مدلولات ناشی از صرف، نحو و غیره را با آنتولوژی و تریپل‌‌ها ترکیب کنیم و بر اساس آن و با استفاده از کلاسترینگ ۲۰۰ قالب گزاره‌‌‌ای در سطح کل قرآن و روایات پیدا کنیم آیا نمی‌‌توانیم به اصولی بگوییم نظرات خود را درباره مدلول ترکیبی این ۲۰۰ قالب بیان کن و هر قالب جدیدی که پیدا شد در قالب این ۲۰۰ قالب تطبیق بدهد و در فقه از مدلول آن استفاده کند.

مدیر موسسه تولید سیستم‌‌های خبره و هوشمند اسلامی باقرالعلوم(ع) ادامه داد: یعنی اگر تمام گزاره‌‌های قرآنی و روایی را بریزیم در دایره و یک کلاس ترینگی بر اساس مفاهیم نحوی، صرفی و لغوی در بیاوریم و بگوییم تمام آیات و روایات در ۲۰۰ مدل الگویی و مدلولی خلاصه‌‌‌ می‌‌شوند، کل بخش مدلول یابی اصول با تحول بزرگی مواجه‌‌‌ می‌‌شود.

لزوم خروج هوش مصنوعی از دست ملعبه گران

‌‌‌قدس‌پور بیان کرد: ما معتقدیم باید کاربرد هوش مصنوعی را از دست کسانی که ۲۵ سال ادعا‌‌‌ می‌‌کردند‌‌‌ می‌‌توانند سیستم خبره برای فقیه تولید کنند و نکردند و امروزه با اسم رمز استفاده از هوش مصنوعی وارد شده‌اند و آن را ملعبه دست خود قرار داده‌اند، خارج کرده و در علوم اسلامی از آن به صورت کاربردی استفاده کنیم.

وی ابراز کرد: ما اگر دنبال اسلامی کردن علوم انسانی هستیم، حتما باید از ظرفیت‌‌های هوش مصنوعی استفاده کنیم و اگر این اتفاق بیفتد در حوزه برنامه ریزی و تبلیغ در فضای مجازی پیشرفت بزرگی حاصل خواهد شد.

مدیر موسسه تولید سیستم‌‌های خبره و هوشمند اسلامی باقرالعلوم(ع) تاکید کرد: در رجال هم مساله به همین صورت است. ما یک سیستم فوق خبره اعتبارسنجی در علم رجال ایجاد کرده‌ایم که فقیه‌‌‌ می‌‌تواند با وارد کردن مبانی خود اعتبار روایت را بدست آورد.

‌‌‌قدس‌پور ادامه داد: یعنی ما باید یک سیستم فراخبره ایجاد کنیم و مجتهد در سی و شش مرحله‌‌‌ای که الگوریتم اعتبارسنجی دارد نظرات خود را اعمال کند و نتیجه آن را ببیند؛ عملا یک مجتهد‌‌‌ نمی‌‌تواند تمامی این ۳۶ مرحله و تمامی نظرات پیرامون آن را در یک روایات به ذهن بیاورد و تطبیق دهد، اما ماشین‌‌‌ می‌‌تواند کمک شایانی به او بکند.

وی اضافه کرد: موسساتی که ۲۵ سال از پول نظام اسلامی ارتزاق‌‌‌ می‌‌کنند، هنوز نتوانستند یک الگوریتم در این زمینه ایجاد کنند، اما ما این کار را انجام داده ایم و قطعا این کارها شدنی هستند.

مدیر موسسه تولید سیستم‌‌های خبره و هوشمند اسلامی باقرالعلوم(ع) عنوان کرد: در تفسیر هم اگر علامه طباطبایی هوش مصنوعی را در اختیار داشت و‌‌‌ می‌‌توانست مدلول‌‌های مختلف را از آیات و روایات دیگر استنتاج کند، المیزان فعلی چندین برابر حجم فعلی را داشت.

‌‌‌قدس‌پور افزود: نتیجه این بحث این است که ما از جهت مبنایی نه باید تند برویم و اینکه بگوییم مبنائا هوش مصنوعی به درد علوم اسلامی‌‌‌ نمی‌‌خورد و این راه حل دارد و راه حل آن هم این است که هوش مصنوعی باید ابزاری در اختیار مومن شود تا در راه بسط ولایت ولی خدا به کار گیرد و از طرف دیگر درباره آن ذوق زده هم نشویم، بلکه باید از ظرفیت‌‌های آن استفاده کنیم.

وی در پایان سخنان خود تصریح کرد: از جهت کاربردی هم در لغت، صرف، نحو، اصول، رجال فقه، تفسیر و غیره‌‌‌ می‌‌توان از ظرفیت‌‌های بالای هوش مصنوعی استفاده کرد و این امر منجر به تغییر ماهیت یا روش یا غایت در بسیاری از این علوم‌‌‌ می‌‌گردد.