شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
استادیار گروه حقوق بشر پردیس فارابی دانشگاه تهران با بیان این که اصطلاح مقاصد شریعت در فقه ما بکار نرفته است، خاطرنشان کرد: اگرچه اسم این مطلب در فقه ما نیامده است، لکن رسمش در کلام فقها دیده می‌شود و در موارد متعددی به محتوای مقاصد شریعت استناد کرده‌اند. اصل کرامت انسانی، یکی از مقاصد شریعت بوده و به صورت مشخص جزء اصول راهنما است که در بحث حقوق بشر به ما کمک بسیاری می‌کند.
به گزارش شبکه اجتهاد، در نشست علمی «فقه حقوق بشر، بایسته‌ها و چالش‌های فرا روی» با سخنرانی حجج‌اسلام و المسلمین محمد جواد ارسطا، سید جواد ورعی، سعید رهائی با حضور اساتید و فضلا چندی پیش در سالن جلسات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه برگزار شد.
حجت‌الاسلام و المسلمین محمد جواد ارسطا، استادیار گروه حقوق بشر پردیس فارابی دانشگاه تهران، با بیان اینکه پرداختن به مباحث در زمینه‌ها و حوزههای جدید حساسیت‌های بسیاری را بر می‌انگیزد، ظهار داشت: کار فقهی در عرصه حقوق بشر انجام نشده و یا کمتر انجام شده است، از این رو پیشینه‌ای در این مبحث وجود ندارد و بنابر فرموده شهید مطهری؛ پیمودن راه نا‌هموار هراس دارد.
وی با بیان این که کتابی تدوین شده است که در آن دستاورد‌های علمی مشخصی در این سلسله مباحث تقدیم اساتید حوزه و دانشگاه شده است، ابراز داشت: حقوقی که از دیدگاه اسلام بر بشر تعلق می‌گیرد، مبتنی بر یک اصل محوری به نام اصل کرامت انسانی است.
استاد حوزه علمیه افزود: پس از حق حیات، مبنایی‌ترین حقی که انسان از دیدگاه اسلام از آن برخوردار است، کرامت انسانی است.
وی با قرائت آیه «وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنی آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلی کَثیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضیلاً»، تصریح کرد: خداوند متعال در این آیه بار‌ها تأکید می‌فرماید که کرامت را بر بنی‌آدم اعطا کرده است.
استادیار گروه حقوق بشر پردیس فارانی دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: در آیه مذکور به صراحت بیان شده است که کرامت نه تنها به مؤمنان و مسلمانان، بلکه بر تمام نوع بشر اعطا شده است.
این محقق توانا، اضافه کرد: در نخستین کلمات این آیه، در واژه «وَ لَقَدْ»، حرف لام قسم بوده و حرف قد نیز به منزله تأکید است و واژه «کَرَّمْنا» که با صیغه متکلم مع‌الغیر آمده است، دلالت بر قدرت می‌کند که نشانه‌ای دیگر برای تأکید به شمار می‌آید.
مدیر حلقه علمی ولایت فقیه موسسه مطالعاتی صراط مبین، با بیان این که خداوند متعال با این لسان مؤکد و قدرتمندانه منشاء کرامت انسان‌ها را بنی‌آدم بودن مشخص می‌فرماید، عنوان کرد: دیدگاه حقوق بشر غربی علت شایستگی انسان از برخورداری به کرامت را تمایز در قدرت تعقل و قدرت اختیار آگاهانه این نویسنده نسبت به دیگر موجودات معرفی می‌کند اما هیچ گاه به درستی نمی‌تواند رابطه میان تعقل و کرامت وسیعی که در حقوق بشر غربی تحت عنوان(DIGNITY) دیگنیتی یا حیثیت انسانی وجود دارد، تبیین کند.
وی گفت: باری‌تعالی در ادامه آیه شریفه می‌فرماید؛ «آنان را در دریا بر کشتى‌ها و در خشکى بر مرکب‌ها سوار نموده و از خوراکى‌هاى مطبوع به آنان روزى داده و آنان را بر بسیارى از کسانى که آفریده‌ایم چنان که باید برترى بخشیده‌ایم».
ارسطا ادامه داد: همانطور که بسیاری از مفسران هم اذعان دارند، این آیه شریفه از باب عطف مصادیق بر یک عنوان عام و کلی است، بدین صورت که خداوند پس از بیان اعطای کرامت به انسان، مصادیق این کرامت را در قالب سه امری که بر کرامت عطف کرده است، بیان می‌فرماید.
استاد حوزه علمیه قم اظهار داشت: بر اساس آنچه بیان شد، نخستین دستاورد ما در فقه حقوق بشر آن است که خداوند متعال پس از حق حیات، کرامت انسانی را دومین مبنای حقوق بشر معرفی می‌کند.
استاد حوزه علمیه ابراز داشت: دومین دستاورد ما در سلسله مباحث مطرح شده این است که کرامت انسانی را پس از حق حیات به عنوان یک اصل راهنما در نظر گرفته‌ایم.
این مدرس سطح خارج با بیان این که اصطلاح مقاصد شریعت در فقه ما بکار نرفته است، خاطرنشان کرد: اگرچه اسم این مطلب در فقه ما نیامده است، لکن رسمش در کلام فقها دیده می‌شود و در موارد متعددی به محتوای مقاصد شریعت استناد کرده‌اند.
استادیار گروه حقوق بشر پردیس فارانی دانشگاه تهران تصریح کرد: اصل کرامت انسانی، یکی از مقاصد شریعت بوده و به صورت مشخص جزء اصول راهنما است که در بحث حقوق بشر به ما کمک بسیاری می‌کند.
وی با طرح سوالی مبنی بر این که چگونه می‌توان از اصل کرامت انسانی به عنوان مقاصد شریعت تمسک کرد، گفت: این اصول محکی برای سنجش صحت استنباط به کار می‌روند.
مدیر حلقه علمی ولایت فقیه موسسه مطالعاتی صراط مبین افزود: هر گاه استنباطی از منابع دینی انجام می‌دهیم، درصورتی که آن استنباط با دین مغایرتی نداشته باشد، به صحت استنباط خود پی می‌بریم ولی در صورت وجود مغایرت، متوجه می‌شویم که در مراحل استنباط دچار خطایی شده‌ایم. بنابراین اصول می‌توانند نافی حکم باشند لکن نمی‌توانند مثبت حکم باشند.
استاد حوزه علمیه قم با اشاره به دستاورد سوم، عنوان کرد: افعال تکوینی خداوند متعال معیار مناسبی برای افعال مسلمانان و افعال دولت اسلامی به شمار می‌آیند.
ارسطا اظهار داشت: از ابتدای آیه شریفه که خداوند متعال می‌فرماید ما به انسان کرامت بخشیده‌ایم تا آخِر آیه، یعنی إی انسان‌ها، شما نیز باید نسبت به یکدیگر این حق کرامت را ادا کنید و دولت اسلامی نیز باید در برنامه‌ریزی‌ها، سیاست‌ها و اختصاص امکانات و بودجه، کرامت انسانی را سر لوحه امور خود قرار دهد
الزام طرح مباحث حقوق بشری و حقوق شهروندی در حوزههای علمیه
حجت‌الاسلام والمسلمین سید جواد ورعی، دانشیار فقه و مبانی حقوق پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، در این نشست علمی، بیان داشت: بی‌تردید پرداختن به مباحث حقوق بشر و حقوق شهروندی آن هم در تراز دروس خارج فقه و دروس تخصصی حوزههای علمیه از ضروریات است.
ورعی با اشاره به الزامات طرح مباحث حقوق بشری و حقوق شهروندی در حوزههای علمیه، اظهار داشت: یک فقیه پیش از آن که وارد مسایل حقوق بشری و امثال این مباحث در حوزه تخصصی خارج فقه شود، در وهله نخست باید در مبانی کلامی و فلسفی، در اصول فقه مبنایی را اتخاذ کند، چرا که اصل بحث کرامت انسانی یک بحث فقهی نیست، بلکه ذاتاً جزء مبانی و مباحث فقهی به شمار می‌آید.
وی ابراز داشت: در صورتی که فقیه در مرحله متقدم دیدگاه انسان‌شناسی و جهان شناسی خود را در خصوص جهان، انسان و دو جنس مرد و زن معین کند، قهراً آثارش در فقه هویدا خواهد شد.
استاد حوزه علمیه خاطرنشان کرد: نبود نوآوری و یکسان بودن دیدگاه‌هایِ فقهایِ نسلِ امروز با نسلِ گذشته در عرصه احکامِ فقهیِ مرتبط با مبحثِ کرامت یا مسأله حقّ، به مباحث مقدماتی و مبنایی بازگشت دارد، به همین علت نگاه ما نسبت به مسأله انسان، مقوله کرامت انسانی و حیات انسانی باید در رتبه متقدم روشن بشود.
استاد حوزه علمیه قم تصریح کرد: باید توجه داشت که مطرح شدن مباحث حقوق بشری و حقوق شهروندی در تراز درس خارج فقه باید به صورت کاملاً مقید به متد و شیوه‌های گذشته و روش مورد قبولِ اجتهادی و به قول حضرت امام خمینی(ره) به سبک شیخ انصاری و صاحب جواهر باشد.
دانشیار فقه و مبانی حقوق پژوهشگاه حوزه و دانشگاه عنوان کرد: معضل امروز فقها در نظام اسلامی آن است که اسلام و فقه شیعی را مخالف با حقوق بشر می‌دانند، از این رو باید کوشید تا در اسرع وقت به سوالات و ابهامات جدی مربوط به حوزه حقوق بشر و حقوق شهروندی پاسخ داد.
وی گفت: فلسفه پرداختن به مباحث حقوق بشر با رویکرد تخصصی این است که بتوانیم مشکلاتمان را برطرف سازیم، از این رو در مواردی که فقه شیعه احکامی دارد که با دلیل محکمی قابل اثبات است، از همان شیوه تبعیت کنیم.
بسیاری از حوزویان آشنایی کاملی با حقوق بشر ندارند
حجت‌الاسلام والمسلمین سعید رهائی، استادیار حقوق بین‌الملل دانشگاه مفید، از دیگر سخنرانان این نشست، ابراز داشت: هر چند در حوزه حقوق بشر بحث‌های بسیاری صورت گرفته است ولی تا به امروز یک عنوان کتاب فقهی که مجموعه‌ای از حق‌ها را در خود جای داده باشد، وارد قاموس فقهی حوزه شیعی نشده است.
رهائی با بیان این که من قبول ندارم که ما در فقه تنها از تکلیف بحث می‌کنیم، اظهار داشت: چنین سخنی قابل پذیرش نیست، چرا که علاوه بر مسأله تکلیف، در جای جای فقه از مبحث مهم حق نیز بحث می‌شود.
وی ابراز داشت: از آنجایی که کتابی در رابطه با عنوان حقوق بشر و حقوق شهروندی وجود ندارد، پیشینه‌ای نیز برای آغاز فعالیت در این عرصه نخواهد بود، به همین علت یک مجتهد باید بدواً در این حوزه، دست به کار شود.
استاد حوزه علمیه قم با تأکید بر این که مذموم بودن عنوان حقوق بشر در عدم توسعه و وارسی دقیق این مبحث گران تأثیرات بسیاری داشته است، خاطرنشان کرد: به سبب سوء استفاده‌ها و ظلم‌هایی که سلطه‌گران با عنوان حقوق بشر بر جوامع اسلامی انجام داده‌اند، موجب مذموم بودن این عنوان در برخی از جوامع اسلامی شده است.
وی افزود: فقیهی که قصد پژوهش در عرصه حقوق بشر را داشته باشد، پیش از هر چیز باید بپذیرد که توسط گروهی مورد اعتراض و نقد واقع خواهد شد.
استادیار حقوق بین‌الملل دانشگاه مفید با بیان این که بسیاری از حوزویان آشنایی کاملی با حقوق بشر ندارند، گفت: متأسفانه بسیاری از حوزویان حتی اطلاع کافی در رابطه با اعلامیه جهانی حقوق بشر ندارند ولی در این زمینه گاهی کتاب‌هایی نیز دارند.
وی تصریح کرد: شخصی که از جایگاه اعلامیه در نظام حقوق بین‌الملل حقوق بشر اطلاعی ندارد، در مقابل تحلیل این حق هم چه در مقام پاسخ به استدلال و یا پاسخ به مواردی همچون حقوق شهروندی دچار مشکل خواهد شد.
رهائی با بیان این که حقوق بشر یک علم و تخصص است، عنوان کرد: کسی می‌تواند وارد مباحث حقوق بشری شود که در این زمینه تخصص داشته باشد.
استادیار دانشگاه مفید، عدم توجه کافی به آیات قرآنی را از دیگر چالش‌های حوزه فقه شیعه و سنی دانست و در پایان اظهار داشت: آیات قرآن کریم می‌تواند راهگشای خوبی برای یک فقیه در باب استنباط حقوق بشر باشد اما متأسفانه امروزه این مهم با چالش‌های بسیاری جدی روبرو است.
