شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اگر بخواهیم درباره وضعیت کنونی نظام بانکی ایران بدون غرض‌ورزی و با انصاف قضاوت کنیم باید گفت که نه می‌توان نظام بانکی کشور را به طور کامل ربوی دانست و نه اینکه اعلام کرد آنچه در سیستم بانکی ایران اتفاق می‌افتد دقیقا منطبق با اصول بانکداری اسلامی است.
مفهوم بانکداری اسلامی
هرچند درباره مفهوم و محتوای بانکداری اسلامی به کرات سخن گفته شده و مطالب بسیاری در این زمینه نگاشته شده است اما تبیین معنای بانکداری اسلامی در اینجا خالی از فایده نیست؛ مهم‌ترین ویژگی بانکداری اسلامی که آن را از سایر مدل‌های بانکداری متمایز می‌کند این است که در این سیستم، انجام عملیات بانکی براساس شریعت اسلامی و پرهیز از ربا صورت می‌گیرد و البته براساس تحقیقاتی که صورت گرفته بانکداری اسلامی و یا به بیان بهتر بانکداری منهای نرخ بهره و ربا حتی در غرب و در میان غیرمسلمانان هم جذابیت و مشتریان زیادی پیدا کرده است.
اصل اساسی در عملیات بانکداری اسلامی، مشارکت طرفین در سود و زیان در پروژها یا معاملات مورد نظر و دوری از دریافت نرخ بهره است؛ این اتفاق در سال ۶۲ و در قانون عملیات بانکی بدون ربا مورد تأکید قرار گرفت تا در معاملات بانکی ربای قرضی صورت نگیرد اما اینکه در طول این مدت تا چه اندازه بانکداری اسلامی در کشور محقق شده است جای بررسی بیشتر دارد.
وضعیت بانکداری اسلامی در کشور
واضح است که قوانین سیستم بانکی کشور از لحاظ شرعی دارای اشکال نیست چراکه این قانون براساس ضوابط شرعی نگاشته شده و به تأیید و تصویب شورای نگهبان رسیده است؛ هرچند که در همان زمان هم این امکان وجود داشت که قانون بهتر و کامل‌تری نگاشته شود و اکنون مشکلات از جمله در زمینه جریمه دیرکرد، نحوه مناسب تعیین نرخ سود، حدود فعالیت تجاری بانک‌ها، و …. وجود دارد اما در هر زمانی می‌توان به اصلاح این قانون مبادرت کرده و عقود جدید را وارد قانون کرد اما مشکلی اساس که اکنون در نظام بانکی ما وجود دارد که باعث شده است بانک‌ها به شبهه ربا در معاملات متهم شوند، دور زدن قانون از جانب آنان است.
منتقدان می‌گویند بانک‌ها با تهیه آئین‌نامه‌ها و مقررات داخلی، قانون عملیات بانکی بدون ربا را دور زده و حتی به بانک مرکزی و مصوبات شورای پول و اعتبار هم تمکین نمی‌کنند؛ به همین دلیل است که مدام از جانب اهل فن، پیشنهادات جدید از جمله بانکداری دوگانه، بنیان نهادن نظام اقتصادی اسلامی و برچیدن سیستم کامل بانکداری کنونی که وام گرفته از سیستم غربی است و تنها برخی اصلاحات در آن صورت گرفته است، ایجاد باجه‌های بانکداری اسلامی در هر شعبه بانکی و … مطرح می‌شود.
پیشنهاد ایجاد بانک‌های تمام‌عیار اسلامی در هر استان
یکی از پیشنهاداتی که اخیرا مطرح شده است پیشنهاد حجت‌الاسلام والمسلمین حسن روحانی، ریاست محترم جمهور مبنی بر ایجاد «بانک‌های ویژه اسلامی» است. رئیس‌جمهور در این‌باره می‌گ: «خوب است در برخی از استان‌ها که حساسیت ویژه‌ای دارند شعباتی شکل بگیرد که دقیق‌تر، روشن‌تر و شفاف‌تر بر اساس بانکداری اسلامی کار کنند». در گفت‌وگویی که به تازگی ایکنا با حجت‌الاسلام والمسلمین محمدنقی نظرپور، از اعضای شورای فقهی بانک مرکزی داشته، وی از تلاش برای تحقق این امر در بانک مرکزی خبر می‌دهد و می‌گوید: «پیشنهاد ایجاد تک‌بانک‌های اسلامی، در بانک مرکزی مطرح و کمیته‌ای هم تشکیل شد تا ما یک بانک اسلامی تمام‌عیار را تأسیس کنیم که کارهای مقدماتی این موضوع انجام شده و با پیشنهاد رئیس‌جمهور و موافقتی که رئیس‌کل بانک مرکزی داشت، منتظر عملیاتی شدن آن هستیم».
درباره این پیشنهاد و اهمیت آن باید گفت که هرچند در این کشور برای سال‌ها قانون عملیات بانکی بدون ربا بر نظام بانکی حکم شده و اکنون این قانون در حال اصلاح بوده و مراحل پایان اصلاح را طی می‌کند اما اینکه چنین پیشنهادی از جانب رئیس‌جمهور مطرح شده است حاکی از نگاه ناامیدانه حتی مسئولان کشور به اجرای قانون جدید بانکداری بدون ربا و تحقق کامل بانکداری اسلامی در کشور است بنابراین متولیان امر به این نتیجه رسیده‌اند که دست‌کم در هر استان، یک شعبه بانکی با رعایت کامل قوانین اسلامی و انجام نظارت‌های لازم ایجاد شود.
اهمیت ایجاد بانک‌های تمام‌عیار اسلامی
واضح است که اصلاح قانون عملیات بانکی بدون ربا و حتی ایجاد بانک‌های ویژه اسلامی ضرورتی انکارناپذیر است و با وجود اقدام دیرهنگام دولت و مجلس برای اصلاح این قانون اما باید از آنان به دلیل این اقدام سپاسگزار بود اما باید دانست که تحقق بانکداری اسلامی صرفا با تهیه قوانین جدید امکان‌پذیر نخواهد بود و لازم است علاوه بر همکاری‌های بین بانکی، عزم واقعی مسئولان مربوطه و ونظارت کافی بر اجرای قوانین جدید هم وجود داشته باشد.
با این اوصاف و با وجود مشکلاتی که گریبانگیر نظام بانکی است که امید مردم و حتی برخی مسئولان به موفقیت قانون جدید را کم‌رنگ کرده است بنابراین تأسیس بانک‌های تمام‌عیار اسلامی در هر شهر که قوانین شرعی را به شکل واقعی رعایت کنند و عملیات بانکی آن به طور کامل مورد تأیید مراجع تقلید قرار گیرد جای شکر دارد و هرچند اکنون تجربیات کافی هم در بانک مرکزی و از جمله شورای فقهی آن و هم در نظام بانکی برای ایجاد دست‌کم شعباتی اختصاصی که عملیات بانکی، کاملا به شکل شرعی صورت گیرد، به وجود آمده است اما امید است که این هم طرحی شفاهی و یا نهایتا بر روی کاغذ نباشد و در نهایت رنگ واقعیت به خود بگیرد. اکبر ابراهیمی
