یادداشت فقهی و اصولی

شبکه اجتهاد: هویت تشیع از ابتدا با محوریت نهاد امامت شکل گرفته است. اگرچه تعدی غاصبان فرصت آن را فراهم نکرد که امامت با تمامی شئونش در جامعه اسلامی میدان‌دار شود، اما شیعیان در گذر زمان ارتباط و بهره‌مندی خود از هدایت و ولایت ائمه علیهم‌السلام را بسط و تعمیق بخشیدند. تطورات قدرت مدعیان خلافت و ریاست بر مسلمین، فراز و فرود حضور اهل بیت(ع) در اجتماع را رقم می‌زد. تا آنکه از مقطعی به حصر ائمه علیهم‌السلام و محرومیت شیعیان از دسترسی بی‌واسطه به ایشان انجامید. روند تضییق و محدودسازی تا آنجا شدت یافت که تنها راه برای حفظ …

شبکه اجتهاد: مبانی فلسفی دانش اصول فقه اگرچه در ابتدای تشکیل دانش اصول فقه، به عنوان یک دانش عرفی، جایگاهی در مباحث و استدلالات این دانش نداشت، اما در قرون اخیر با افزایش تعداد اصولی‌های فیلسوف، مباحث این دانش نیز به دانش اصول فقه وارد شده است، به طوری که در غالب مباحث اصول فقه، می‌توان رد پای آن را یافت. مباحث فلسفی دانش اصول فقه البته دو دسته‌اند. برخی به مقتضای عدم بداهتشان، اقبال چندانی را در میان اصولیان نیافته‌اند و تنها چند تن از فلاسفه اصولی همچون محقق اصفهانی و شاگردان وی نظیر آیت‌الله خویی و سید محمد …

شبکه اجتهاد: مرحوم ‌آیت‌الله بروجردی و برخی از شاگردان ایشان بر این باور بودند که فقه و حدیث شیعه، حاشیه‌ای است بر فقه و حدیث عامه و یا به تعبیر ‌آیت‌الله سیستانی فقه شیعه مهیمن است بر فقه اهل سنت۱. در این یادداشت در صدد نیستم تا مقصود ‌آیت‌الله بروجردی وطرفداران این نظریه را به تفصیل بنگارم، اما خلاصه سخن این است که برای فهم روایات اهل بیت علیهم السلام باید از جو فقهی غالب آن روزگار که از آن فقها و مدارس فقهی اهل سنت است، اطلاع داشته باشیم، چرا که بسیاری از روایات اهل بیت در پاسخ به …

شبکه اجتهاد: موضوع بحث من نقد و بررسی کتاب «عصر حیرت» تالیف آقای مهدی نصیری است. واقعیت این است که به دلایل گوناگون مایل نبودم وارد نقد این کتاب شوم. اولا به نظر من محتوای این کتاب عمدتا تکراری است و جدای از آقای مهدی نصیری، بعضی دیگر، چه پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و چه بعد از آن، این مطالب را با ادبیاتی شبیه به ادبیات این کتاب مطرح کرده‌اند. ثانیا این کتاب ارزش علمی چندانی ندارد؛ یعنی نه‌تنها محصول یک پژوهش آکادمیک و متدیک نیست بلکه به‌رغم فرمایش آقای نصیری در مقدمه کتاب، از روش اجتهادی مرسوم هم …

شبکه اجتهاد: یکی از بحث‌های مهم در تفقه بحث موضوع شناسی است. تنقیح موضوع را در سه مرحله ۱- تنقیح بیانی، ۲- تنقیح غیر بیانی و ۳- تنقیح شاکله‌‌ای انجام‌‌ می‌دهیم. (جدول تحلیل موضوع) اولین مرحله تنقیح یک موضوع، «تنقیح مفهومی و لفظی» موضوع است. به عنوان مثال اگر فقیه بخواهد درباره تورم حکم دهد؛ ابتدائاً مفهوم تورم را موشکافی‌‌ می‌کند و ارتباط آن را با مفاهیم مرتبط مانند: تعریف پول، تعریف بازار، احتکار، انصاف، اقاله، خیار، ربح و… بررسی‌‌ می‌کند و بعد از بررسی مفهومی مسئله تورم، استعمال لفظ جدید تورم -که نتیجه اش تَوَهُم “مالا نص فیه” و …

شبکه اجتهاد: پیامبر اکرم محمدبن عبدالله صلی الله علیه وآله وسلم بزرگترین شخصیت اسلام است، او دارنده‌‌‌ی پیام و مبلغ و پیام رسان خداوند متعال است، او دریچه‌‌ای بسوی عالم والا بوده و مسیر ما به سمت وحی الهی است. او کسی است که سنّتش، حجت بوده و سیره و رفتار وی الهام بخش نسل‌ها و ملّت‌هاست. او نمادی از نمادهای انسانیت و از بزرگترین شخصیت‌هایی است که تاریخ را دگرگون ساخته است. شخصیت این پیامبر بزرگ، در میان دیگر ادیان زمینه‌‌ای برای اختلاف نظر قرار گرفته است و برخی از اوقات افرادی که نبوّت وی را انکار کردند، موضع …

شبکه اجتهاد: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللهِ أُسْوَهٌ حَسَنَهٌ؛ به‌یقین پیامبر خدا برای شما الگوی نیکویی است»(احزاب، ۲۱). انسان‌ها در طول حیات خود در میان انبوه پرسش‌های بی‌شماری غوطه‌ورند و همواره در تلاش‌اند که الگویی بیابند تا راهنمای راه خویش کنند و از طریق او به جواب سؤال‌ها برسند. پیامبر خاتم به‌عنوان انسان کاملی که متصل به وحی الهی است الگویی تمام و کمال جهت دستیابی به سعادت است. کتاب «الصحیح من سیره النبی الاعظم» که به زبان عربی نوشته‌شده، به تبیین سیره و زندگانی رسول خدا از تولد تا وفات وی می‌پردازد و ازاین‌جهت منبع مناسبی جهت الگوبرداری از …

شبکه اجتهاد: برانگیخته شدن حضرت محمد (صلی الله علیه وآله وسلم) به پیامبری در بیست و هفتم ماه رجب، یادآور فرخنده‌ترین حادثه تاریخ و بزرگترین موهبتی است که به بشریت عنایت شده است. بعثت آن بزرگوار را باید نشانه رسیدن انسان به عالی‌ترین مراحل استعداد معنوی و بلوغ فکری دانست؛ چیزی که می‌تواند در سایه عمل به رهنمودها و دستورهای پیامبر خاتم به سرعت شکوفا شود. برانگیخته شدن حضرت محمد (صلی الله علیه وآله وسلم) به پیامبری در بیست و هفتم ماه رجب، یادآور فرخنده‌ترین حادثه تاریخ و بزرگترین موهبتی است که به بشریت عنایت شده است. بعثت آن بزرگوار را …

شبکه اجتهاد: شاید هیچ تمدن‌پژوهی را نتوان یافت که به نقش محوری حکومتها در پیدایش و پایایی تمدنها باور نداشته باشد. در نگاهی تاریخی نیز، بخشی چشمگیر از گزارش تمدنها به معرفی حکومتها در قلمرو آن تمدن اختصاص می‌یابد. انکار نمی‌توان کرد که حکومت یکی از مؤلفه‌های بنیادین در هر تمدنی است، اما یکسان‌انگاری حکومت و تمدن هم پنداره‌ای ناصواب است که محروم شدن بشر امروز به ویژه مسلمانان امروز را از تجربه‌های گرانقدر تمدنهای دیگر به ویژه تمدن پیشین اسلامی به دنبال دارد. حکومت تنها یکی از دستاوردهای نرم یک تمدن است و جوهره مولد در یک تمدن همان …

شبکه اجتهاد: درست است که کلمه مقاومت به طور صریح در دیدار مرجعیت دینی نجف با پاپ طبق رسانه‌هایی که این اتفاق را پوشش دادند یا بیانیه ای که از طرف دفتر آیت‌الله سیستانی اعزه الله صادر شد، بیان نشده بود اما تأکید مرجعیت اعلای عراق به پاپ درخصوص این که فلسطین اشغال شده است و ملت آن تحت آزار و اذیت می‌باشند، به خودی خود مشروعیت بخش مقاومتی که تا آزادسازی فلسطین ادامه دارد، می‌باشد. پس مقاومت در این جا و در این مورد همان حق شرعی است که ادیان آسمانی و نیز همان حق قانونی است که معاهدات …

شبکه اجتهاد: موضوع بحث، مفهوم شناسی فقه نظام و فقه غیرنظام؛ در دوران معاصر است. فقه نظام و فقه غیرنظام بسیار پُربسامد است. این دو پدیده و نهاد، ‌کاربست‌های مختلفی دارند. از این جهت شناسایی این کاربست‌ها لازم است که در گفتگو معلوم شود هرکس وقتی این کلمه را به‌کار می‌برد چه مرادی دارد. پشت این قضیه هم تتبع و جستجو است. یک بحث انتزاعی نیست و کاملاً میدانی است. کسی که حدود ۱۰ سال در این زمینه مطالعه می‌کند و آثار مختلفی می‌بیند، متوجه می‌شود که کاربست‌های مختلفی دارد. کاربست اول: فقه نظام، یعنی فقه کلان. فقهی که راجع به نظامات …

شبکه اجتهاد: در نامه نمایندگان محترم مجلس شورای اسلامی به مجمع تشخیص مصلحت نظام، آیه نفی سَبیل را مبنای اصلی برای منع تصویب اف ای تی اف دانستند. که البته مهم‌ترین آیه برای استشهاد و استناد در این موضوع همین آیه است. لیکن دو نکته باید با دقت در کانون توجّه قرار بگیرد: اول اینکه مفسرین بزرگ شیعه در این که نفی در این آیه از زمره قوانین تکوینی است یا تشریعی، اختلاف نظر و احتمال دارند. یعنی برخی قائل هستند که نفی در این آیه حکم فقهی و تشریعی نیست. بلکه یک قانون تکوینی است و لذا حجیّت فقهیِ …

اختصاصی شبکه اجتهاد: مراد از اجتهاد در لغت و ادبیات عرب چیست؟ (در صورت عدم قبول اجتهاد متوسط و قول به لزوم اجتهاد در مقدمات علاوه بر اجتهاد در فقه). آیا مراد این است که همانند جوهری و ابن منظور در لغت و سیبویه و ابن هشام انصاری در ادبیات صاحب‌نظر شد؟ یا مراد این است که به قدری بر لغت و ادبیات عرب مسلط گردید که بتوان از متن عربی مراد گوینده متن را دریافت نمود، حتی به مقداری که مبتنی بر مراجعه به کتاب‌های لغت و صرف و نحو باشد؟ به عبارتی دیگر، در فهم مراد گوینده از …

شبکه اجتهاد: فقه نظام، از اصطلاحات پرکاربردی است که امروزه برای دلالت بر صورتی از تفقه استعمال می‌شود که تلاش دارد انسجام و نظم بیشتری از شریعت الهی را منکشف کند. (توجه شود که علم فقه، علم کشفّ شریعت الهی است.) اما در این میان، اختلاف بر سر اینکه فقه نظام، دقیقاً چه چیزی را منسجم‌تر و نظام‌مندتر ملاحظه می‌کند، معانی‌ِ متعددی از فقه نظام را رقم زده است که متأسفانه کم‌توجهی به اشتراک و اختلاف این موارد، بر اغلاق و ابهام این اصطلاح افزوده است که همین مسئله، ضرورت فعالیت دبیرخانه‌ای را بیشتر نشان می‌دهد. فقه نظام، در میان صاحب‌نظران …

شبکه اجتهاد: در تبیین اهمیت تحقیق و تدریس در این حوزه از آموزه‌های دینی هم به عنوان مضاف در این حوزه باید توجه کرد و هم به مضاف الیه؛ منطق و روش شناسی (مضاف) در هر علمی از بالاترین اهمیت برخوردار است و نیاز به توضیح نیست؛ در مضاف الیه هم همین بس که مطابق روایت یک ثلث از آموزه‌های قرآن را فرائض و احکام شرعی تشکیل داده است. روایات فراوانی هست که کل محتوای قرآن را به سه موضوع تقسیم کرده، یک ثلث آن در مورد اهل بیت و دشمنان آنها، قسم دیگر آن، سنت‌ها و مثال‌ها و ثلث …

اختصاصی شبکه اجتهاد: رهبری معظم انقلاب در بیانات اخیرشان فرمودند: «وقتی آمریکا از برجام خارج شد دستور قرآن این است که تو هم تعهد را رها کن، با این حال باز هم دولت محترم ما تعهدات را رها نکرد». یادداشتی در فضای مجازی منتشر شده، که منسوب به یکی از استادان حوزه علمیه قم است. در این یادداشت که ظاهراً بی‌تعریض به سخن رهبری انقلاب نیست، ابتدا ادعا شده است که تنها دلیل قرآنی نقض عهد پیمان‌شکنان، آیه‌ی مبارک «إِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِیَانَهً فَانْبِذْ إِلَیْهِمْ عَلَى سَوَاءٍ» است. آنگاه در بررسی دلالت یا عدم دلالت این آیه بر نقض …

اختصاصی شبکه اجتهاد: طریق بلاغت: کتاب «نهج‌البلاغه» (یعنی طریق آشکار بلاغت) اثری ارزشمند از معارف ‌دینی، مضامین حدیثی و جلوه‌های ادبی در کلمات امیرمؤمنان علی علیه السلام است که سید رضی ره ـ فقیه و متکلّم و مفسّر زبر دست شیعه و ادیب و شاعر و زبان شناس عربی ـ در سال ۴۰۰ ه.ق. گزینش و تدوین کرده است. مضامین بلند نهج‌البلاغه، بیانگر فلسفه زندگی از نگاه والای امام علی علیه‌السلام است و در سه بخش خطبه‌ها، نامه‌ها و حکمت‌ها تنظیم شده و اغلب مضامین گزینش و تدوین شده در این سه بخش (به ویژه در بخش خطب و رسائل)، …

شبکه اجتهاد: کمتر کتابی در کلیات علم رجال نوشته شده که در آن اخباری‌ها به عنوان مخالفان علم رجال معرفی نشده‌اند!(۱) در این گونه کتاب‌ها، به شبهات اخباری‌ها پیرامون بی فائدگی و یا حرمت علم رجال پاسخ داده شده است، شبهاتی که بطلان آنها بدون نیاز به هیچ گفتگویی واضح است. این تلقی از اخباری‌ها تلقی رائجی است، لا اقلّ در حوزه‌های علمیه امروزه، به گونه‌ای که وقتی ملا محمّد امین استرآبادی ادعا می‌کند احیای طریقت اخباریه به ترغیب و توصیه استاد و پدر همسرش، یعنی میرزا محمّد استرآبادی (رجالی مشهور و مؤلّف کتاب مشهور منهج المقال فی علم الرجال، ونیز دو …

شبکه اجتهاد: برخلاف دوران قدیم که فتاوای فقها و تغییر و تحول آن مورد توجه زیاد جامعه و نخبگان نبود امروزه فقه زیر ذره‌بین مطالعات رشته‌های مختلف دانشگاهی قرار دارد و از جامعه شناسی دین تا مطالعات تشیع و تاریخ فقه و فقها به‌دقت فتاوا را ملاحظه و ابعاد اجتماعی و تغییر و تحولات آن‌ها را مورد توجه قرار می‌‌دهند و به‌راحتی با کشیدن نمودارهای معهود رویکردها و گرایشات هر فقیه و پیشرو و پیرو بودن فتاوایش از منظر کارکردی و قابلیت انطباق با نیازهای جامعه دینی را نمایش می‌دهند. درست است که میزان انطباق با ادله و قوت و …

شبکه اجتهاد: پژوهش درباره مذهب «اسماعیلیه» در سال‌های گذشته به دلیل تلاش‌ها و تحقیقات مؤسسه مطالعات اسماعیلی در لندن فزونی یافته و به جنبه‌های گوناگون این مذهب از تاریخ و نسخ خطّی گرفته تا تعلیمات کلامی، تفسیری و… ایشان همواره موضوع پژوهش‌های گسترده قرار داشته است. با این حال به نظر می‌رسد پژوهش‌های انجام شده درباره «فقه اسماعیلیه» و «منابع آن» در مقایسه با دیگر زمینه‌ها بسیار اندک بوده است. البتّه تا آنجا که نگارنده جست‌و‌جو نموده در سال‌های گذشته کتاب «دعائم الإسلام» قاضی نعمان مغربی به عنوان مهم‌ترین منبع فقهی اسماعیلیه محور برخی پژوهش‌ها (اعم از مقالات و پایان‌نامه‌ها) …

شبکه اجتهاد: قانون گذرنامه در سال ۱۳۵۱ تصویب شد (حدود پنجاه سال پیش!) و بعد از انقلاب هم مورد بازبینی قرار نگرفته است. در سال ۱۳۶۳ شورای نگهبان شرط اذن شوهر را در ماده هجدهم قانون گذرنامه برای بانوانی که حج واجب بر ذمه آنها بود غیر شرعی دانست؛ پس مشخص است که حداقل اطلاق این ماده نمی‌تواند از نگاه شورای نگهبان شرعی تلقی شود و این می‌تواند مقدمه نگاه جدید شرعی به این ماده باشد. ادله فقهی قائلین به لزوم اجازه زوجه از شوهر عمدتا ادله ضعیفی می‌باشد و اگر از ایرادات سندی و دلالی آنها بگذریم، قابلیت انصراف …

شبکه اجتهاد: منظور از دین در این گفتار «دین اسلام» و منظور از حکمت «جامعیت متوازن، متعادل و معقول از همه ارزش‌ها» است. سخن گفتن از مقوله‌ای چون «نسبت دین و حکمت» همیشه بایسته و شایسته است و نیاز به مناسبت زمانی خاصی ندارد. لکن پرداخت این جانب به این موضوع به دلیل مطالبی است که جناب آقای دکتر عبدالکریم سروش با عنوان «دین و قدرت» در نشست‌های متعددی مطرح نموده است. ایشان ـ و البته با مدیریت گردانندگان این گفتگو‌ها ـ سه نشست آخر را به جمع‌بندی و پاسخ به پرسش‌ها اختصاص داده، هر چند در این جلسات نیز …

شبکه اجتهاد: از فروع مطرح در فقه، چگونگی برخورد جامعه اسلامی با اهل بغی است که گزاره‌های متعددی در تبیین آن دخالت دارد؛ مانند اینکه آیا باغی محکوم به کفر است یا عنوان بغی تأثیری بر اسلام او ندارد؟ احکام مسلمان و کافر در موارد متعدّدی؛ مانند أکل از ذبیحه آنان، ازدواج با آنان، غیبت آنان و نگاه به موی زنانشان متفاوت است، به همین دلیل پژوهش درباره کفر و اسلام اهل بغی پژوهشی اهمیت دارد تا جامعه اسلامی وظیفه خود را در چگونگی برخورد با آنان بداند؛ از این‌رو در این نوشتار با تبیین دو مفهوم بغی و کفر، …

شبکه اجتهاد: امام خمینی (ره) از یک سو، شخصیت مرجع، فقیه، مجتهد و از سوی دیگر شخصیتی سیاسی، اجتماعی و بنیانگذار عظیم تاریخ انقلاب اسلامی بود. امام یک حکیم و عارف در حوزه هنر بود و این تعبیر را داشت که هنر انقلابی، اسلامی و دینی، آن هنری است که مرکزش جمال حق است. امر هنر، فهم و خلق زیبایی‌هاست و امام خمینی تفسیر خود را از هنر این می‌داند که مرکز هنر، جمال حق است. این بیان امام سه گزاره اصلی دارد، نخست آنکه خداوند زیبایی مطلق است؛ آن هم زیبای تابان، در عرصه ذات، صفات و اخلاق. مورد …

شبکه اجتهاد: پرسش این است آیا باید فقاهت ما با تراث اهل سنت مقارنه بشود یا نه؟ عده‌ای به شدت منکر این مقارنه هستند. در حوزه قم، برخی می‌گویند اصولاً پرداختن به اینها پرداختن به باطل و ضایع کردن وقت طلاب است. البته می‌گویند چون ما در تراث دینی‌مان روایت داریم که روایات مخالف عامه را بر روایت موافق عامه ترجیح بدهید، مجتهدان ما باید به این قضیه بپردازند، اما اینکه بخواهد جزء مواد درسی شود یا پای طلاب به این بحث کشیده شوند، درست نیست. در مقابل، کسانی داریم که معتقدند ما بدون فهم و درک درست از مبانی و …

شبکه اجتهاد: همواره تاریخ فقه شیعه از کلینی تا خمینی (ره)، به مسأله ولایت فقیه توجه داشته است. اما چه شد که تنها امام خمینی توانست این ایده را به یک امر سیاسی واقعی تبدیل کند ولی دیگر فقیهان، از چنین قدرت و توانی برخوردار نبوده‌اند؟ بخشی از جواب، به شرایط سیاسی، تاریخی و ظرفیت‌های اجتماعی ارتباط دارد. در برخی مقاطع تاریخی، شرایط سیاسی و یا رشدیافتگی مردم، برای یک انقلاب سیاسی فراهم نبوده و تبعاً فقیهان ناظر به ظرفیت زمانه خود اقدام می‌کرده‌اند. اما بخش دیگری از جواب، مربوط به منظر سیاسی حضرت امام (ره) در مطالعات اسلامی است. …

شبکه اجتهاد: علم اصول یکی از مهمترین علوم اسلامی است که شاید بالندگی و پویایی او در بین علوم اسلامی در قله باشد. در مورد ظرفیت‌شناسی علم اصول، چند سؤال اساسی مطرح می‌باشد: ۱- مبانی علم اصول در بحث‌های علوم انسانی چه تأثیری می‌تواند داشته باشد؟ ۲- روش شناسی علم اصول چه دستاوردهایی در مباحث علوم انسانی خواهد داشت؟ ۳- در زمینه مسائل و ابواب علم اصول بیشترین مسائل و ابوابی که می‌تواند فایده‌رسانی بکند کدام مباحث هستند؟ و همچنین ما می‌توانیم روی کدام یک از نظریه‌هایی که مطرح بودند اتکاء کنیم؟ قبل از پرداختن به بحث اصلی چند اصل …

شبکه اجتهاد: بدون تردید نظریه ولایت فقیه، هم به لحاظ تاریخی و هم به لحاظ دامنه شمولِ موضوعی، تازه‌ترین و متعالی‌ترین نظریه در پهنه‌ی حکومت و حکمرانی است و امام خمینی رحمت‌الله علیه با إشراف فقهی، کلامی و تاریخی بر مبانی و نظریات پیشین کوشیده در این نظریه بخش‌های مغفول و ناگفته را تبیین کند. اگر چه نقد و تحلیل این نظریه و رشد و تعالی آن و پاسخ به ابهام‌ها و نواقص آن ممکن است. اما از وُجوه رشد یافته و قَویم این نظریه نمی‌بایست غفلت کرد. در گذشته‌های دور فقها می‌کوشیدند وظیفه اقامه دین و حدود الهی را …

شبکه اجتهاد: بهمن‌ماه ۱۳۴۸ بود که اولین جلسه تدریس حضرت امام خمینی در موضوع حکومت اسلامی و ولایت فقیه در حوزه علمیه نجف و در مسجد شیخ انصاری برگزار شد. درس‌هایی که به شکل‌ها و قالب‌های مختلفی به جامعه دینی و سیاسی عرضه گردید و به نقطه عطفی در مبارزات اسلامی ـ مردمی با رژیم استبدادی پهلوی بدل شد. در این یادداشت کوتاه به دو مطلب در رابطه با مسئله «حکومت اسلامی» در اندیشه امام خمینی پرداخته می‌شود: ۱. پیشینه و سیر اندیشه حکومت اسلامی در آثار امام خمینی(ره) ۲. نسبت حکومت اسلامی با جمهوری اسلامی در اندیشه امام خمینی(ره) …

شبکه اجتهاد: یکی از آشکارترین راهکارهای عقلایی جهت نیل به تصمیمات سنجیده در سطح کلان اجتماع و قاعده‌ای عمومی برای ساختن یک جامعه مطلوب، مشورت کردن است. در حقیقت می‌توان گفت تصمیم گیری‌‌‌‌ها‌ زمانی دقیق‌تر می‌شود که افراد صاحب نظر که در امور مختلف دارای تخصص هستند در آن مشارکت داشته باشند و تصمیمی که قرار است بر سرنوشت گروهی از جامعه تاثیر بگذارد، برآمده از خرد جمعی باشد. از آثار مفید مشورت کردن و توسعه فرهنگ مشورت پذیری می‌توان به رشد آگاهی‌‌‌‌ها‌ی عمومی، رشد و گسترش عقلانیت جمعی، توسعه فرهنگ کار جمعی و همدلی و اتحاد در میان افراد …