یادداشت فقهی و اصولی

شبکه اجتهاد: پس از نهایی شدن طرح ۱۹۹ ماده‌ای «قانون جامع بانکداری جمهوری اسلامی ایران» در کمیته پولی و بانکی مجلس شواری اسلامی، برخی از مجامع و نهادهای حوزوی با برگزاری نشست‌های نقد و بررسی، همچنین شخصیت‌های علمی با صدور بیانیه‌ای نسبت به آن واکنش و انتقاداتی داشتند. آنچه می‌خوانید یادداشتی نسبت به بیانیه اخیر استاد محسن اراکی و پاسخی به منتقدان این طرح است. حضرت آیت‌الله آقای حاج شیخ محسن اراکی دامت برکاته؛ با عرض سلام و اهداء تحیت و احترام؛ مطلع شدم حضرت مستطاب عالی در بیانیه اخیرالانتشار خود، طرحی را که نمایندگان مجلس شورای اسلامی برای ارتقای …

شبکه اجتهاد: انتخاب‌ها یک تصمیم‌گیری هستند و تصمیم‌گیری‌ها تابع برآیند نفع و ضررها هستند؛ این برآیندگیری با دست یابی به «نقطه بهینه» حاصل می‌شود. در دانش‌های مختلف، مدل‌هایی برای چگونگی تصمیم گیری بهینه ارائه شده است که از جمله آنها مدل تصمیم چندمعیاره با معیارهای کِیفی است که دارای طیف و مراتب باشند (فازی باشند). در چنین مدلی، پس از تعریف مساله یا مسائل، و اثر یا آثاری که دقیقا باید ایجاد شود تا مساله حل شود، به تعیین عناصر دخیل در ایجاد اثر مطلوب و عناصر دخیل در ایجاد اثر نامطلوب (هم عناصر دورنی و هم عناصر پیرامونیِ موضوع …

اختصاصی شبکه اجتهاد: به بهانه روز ملی جمعیت و اهمیت این مساله، سخنی کوتاه پیرامون مساله تکثیر نسل از دیدگاه اسلامی و اثبات استحباب آن به عنوان اولی و فی نفسه بر اساس آیات قرآن کریم، روایات و سایر ادله معتبر بر اساس دروس اساتید معظم حضرات آیات جعفر سبحانی و مهدی مروارید ارائه می‌‌‌‌‌گردد. در اینکه اصل توالد و تناسل مستحب و مطلوب است بحثی نیست چون اگر قرار بود توالد و تناسل مطلوب نباشد اصل خلقت زن و مرد بی مورد می‌شد لذا روشن است که حکمت از خلقت زن و مرد در این بوده که توالد و …

شبکه اجتهاد: شکل گیری دولت شیعی صفویه در ایران، جوامع شیعه را وارد مرحله تازه‌ای کرد و قوت و اقتدار ویژه‌ای به آنها بخشید و بر مناسبات دنیای اسلام تأثیرات شگرفی بر جای نهاد. با برپایی یک دولت مرکزی و مقتدر شیعه در جهان اسلام پس از قرن‌ها زوال حکومت‌های شیعی، بسیاری از آمال شیعیان را در دسترس قرار داد که احیاء و نوسازی و توسعه حرم‌های اهل بیت(ع) و ساخت ضریح و گنبد و بارگاه‌های مزین به طلا و نقره و سنگ‌های قیمتی از عمده ترین آنها بود. دولت صفویه که از همراهی و راهنمایی علماء و دانشمندان برجسته‌ای …

اختصاصی شبکه اجتهاد: بعد از انقلاب اسلامی، چندی است که تکاپوی فقهای دوراندیش و دغدغه‌مند، بسترها و ظرفیت‌های مغفولِ فقه در عرصه پاسخگویی به نیازهای روزآمد را بر سر زبان‌ها انداخته و هر ازچندگاهی سخنان پخته و ناپخته در مورد این بسترها و ظرفیت‌های نوظهور مطرح می‌شود. یکی از این بسترها، عرصه تمدن‌سازی است که ورود فقه به این کلان عرصه می‌تواند منجر به حل تصاعدی مسائل روز آمد و توسعه چشمگیر فقه گردد. یکی از ظرفیت‌های مغفول در توسعه فقه نیز، رویکرد مقارن است. اهمیت روشنگری در رابطه با جایگاه و حقیقت بسترها و ظرفیت‌های توسعه و توانمندی فقه، …

شبکه اجتهاد: یکی از چالش‌های فقهی که از گذشته مورد توجه و اختلاف‌نظر فقها بوده است، عهده‌داری قضاوت از سوی قاضی غیر واجد شرایط قضا در فرض نیاز و مصلحت است. ازیک‌سو قضاوت شرعی دارای شرایطی است و نیاز به نصب دارد و از سوی دیگر با فرض فقدان قاضی واجد شرایط، نظام اجتماعی به ‌دلیل عدم‌رسیدگی به خصومات و عدم‌ضمانت اجرایی احکام و حقوق، دچار اختلال و هرج‌ومرج می‌شود. در این مقاله با بررسی سخن فقهایی چند و ادله موجود، ازیک‌سو بر اصل جواز قضاوت قاضی غیرواجدشرایطی مانند اجتهاد و عدالت شرعی که قوام اصل قضا وابسته به آن …

شبکه اجتهاد: همه ساله با فرا رسیدن ماه مبارک رمضان، این بحث مطرح می‌شود که وضعیت رؤیت هلال به چه شکل خواهد بود؟ طبق نظر فلان مرجع چه روزی آغاز ماه مبارک رمضان خواهد بود و طبق نظر مرجع دیگر چه طور؟ البته این مسأله در پایان ماه مبارک رمضان شکل جدی تری به خود می‌گیرد؛ زیرا در آغاز ماه، نهایت این است که روز آخر شعبان را افراد روزه می‌گیرند حال یا جزء ماه رمضان خواهد بود یا این که روزه مستحب محسوب خواهد شد، اما در آخر ماه مبارک به دلیل این که روزه گرفتن در عید فطر …

شبکه اجتهاد: مشکل ثبوت هلال ماه شوال هر ساله ذائقهء مردم را در پایان ماه رمضان تلخ می‌‌کند، وعده‌ای هم مریض گونه آتش بیار معرکه می‌‌شوند و برخی برای فرار رنج سفر را بر خود هموار می‌‌سازند تا با افطار در سفر از مشکل احتمال انجام روزه در عید فطر – که حرام است- رهایی یابند، ولی باید فکری اساسی کرد و چاره‌ای دیگر اندیشید. فقهاء برای ثبوت هلال راه‌هایی را مطرح ساخته‌اند، از جمله دیدن خود شخص و شیوع مفید علم و بینه (شهادت دادن دو نفر به شرط عدم معارضه با خلاف ) و یا حکم حاکم و… . …

شبکه اجتهاد: اغلب این شخصیت را در پیوند با اثر ماندگارش یعنی کتاب «کافی» می‌شناسند. او در ۲۰ سال تلاش خستگی‌ناپذیر موفق به تألیف کتابی شد که با آن، برتری و فضل علمای تشیع را نه تنها در روزگار خود، بلکه در تمام تاریخ اسلام به اثبات رساند. در بزرگی کار او همین بس که کاری که او در مدت ۲۰ سال برای تشیع به پایان رساند، کاری بود که ۶ تن از بزرگ‌ترین عالمان اهل سنت در مدت یک قرن برای مذهب خود انجام دادند. مرحوم شیخ کلینی را هم از حیث ابعاد شخصیتی و هم به خاطر کتابی …

شبکه اجتهاد: «امالی» شامل روایاتی است که شیخ طوسی (شیخ الطائفه) در نجف اشرف طی جلسات منظمی برای شاگردان خود املاء کرده است. اولین مجلس کتاب، در سال ۴۵۵ قمری بوده و آخرین آنها در سال ۴۵۸ برگزار شده و از مجلس ۱۹ تا پایان کتاب روزهای جمعه بوده که تاریخ دقیق آنها در ابتدای هر مجلس ذکر شده است. شیخ طوسی در این‌کتاب از احادیث شیخ مفید، ابن مهدی، ابی قتاده، حسین بن عبدالله، احمد بن ابی فوارس، حفار، ابن فحلد، ابن اسحاق احمری و ابی مفضل شیبانی فراوان بهره گرفته است. تصحیحی از این‌کتاب به سال ۱۳۷۲ در …

شبکه اجتهاد: برخی از طلبه‌ها -در روزگار ما – علاوه بر تحصیلات حوزوی به دنبال تحصیلات دانشگاهی می‌روند و عنوان حجت‌الاسلام دکتر متولد می‌شود. البته برخی هم بعد از اخذ مدرک دکتری و مهندسی برای تحصیل به حوزه علمیه می‌آیند؛ درباره این برادران چند نکته را عرض می‌کنم. نکته اول: برای تحصیلاتِ دوگانه در حوزه و دانشگاه دو انگیزه اصلی متصور است. برخی با انگیزه آشنائی و سپس نقد مفاهیم پوزیتویستی به تحصیلات تکمیلی دانشگاهی می‌پردازند و جمع دیگری هم به دنبال یافتن پاسخ برای پرسش‌های خود در رشته‌های دانشگاهی هستند. جریان دوم در واقع اعتقادی به جامعیت دین در …

شبکه اجتهاد: انتخابات از جمله مفاهیم جدیدی است که از انقلاب مشروطه فراروی اندیشه دینی قرار گرفته است. از آن زمان تاکنون میان عالمان دینی بحث‌های نسبتاً مفصلی درباره جایگاه انتخابات در دانش‌های اسلامی‌ مطرح شده و نظر هم می‌رسد که به وضعیت روشنی رسیده باشد. هنوز ابهامات زیادی در ترجمان مختصات انتخابات به زبان فقه اسلامی‌ وجود دارد که پاسخ دقیقی به خود نیافته‌اند. این بررسی نشان می‌دهد که انتخابات در اسلام واجد هنجارهای متعددی است که آن را از انتخابات در فضای غربی جدا می‌سازد. این‌که این ارزش‌ها کدامند و چه اصولی را بر انتخابات در منظر اسلامی‌ …

اختصاصی شبکه اجتهاد: استنباط فرآیندی است که فقیه در پیمودن آن نیازمند مبانی اصولی، رجالی، کلامی، تفسیری، قواعد فقهی و .‌.‌.‌ می‌باشد.‌ بدون تردید حصول این مبانی نیازمند گذشت زمان است.‌ حال فردی که می‌خواهد در مسیر فقاهت و دستیابی به این مبانی گام نهد، با یکی از دو رویکرد زیر می‌تواند به تحصیل و فراگیری علوم پیش‌نیاز اجتهاد _ از جمله اصول، رجال، تفسیر، قواعد فقهیه[۱] و .‌.‌.‌_ بپردازد: رویکرد نخست که قریب به اتفاق پیمایندگان این مسیر _خواسته یا ناخواسته_ آن را برگزیده و دوران تحصیل خویش را بر اساس آن سامان می‌بخشند، آن است که فرد سالیانی …

اختصاصی شبکه اجتهاد: ابوالمفضل شیبانی یکی از راویان بسیار فعال در حوزه‌های حدیثی فریقین است که نام وی در حجم انبوهی از سندها در منابع شیعه و سنی دیده می‌شود. نگارندۀ این سطور چند سال پیش به اهمیتِ پژوهش دربارۀ این راوی پی برده بود و پس از مدتی، نام وی را در سندِ یک نسخۀ خطی از تراث زیدیۀ یمن نیز مشاهده نمود. از این رو، در مقدمۀ تحقیقِ آن به ذکر نکته‌هایی کلی دربارۀ وی پرداخت. تحقیق این نسخه در روزهای اخیر با نام «احادیث امیر المؤمنین بروایه عبدالعظیم الحسنی و إملاء القاضی جعفر بن أحمد الیمانی (ت …

شبکه اجتهاد: مراد از خلق پول، ایجاد و آفرینش واحد‌های جدیدی از پول رسمی کشور و وارد کردن آن به اقتصاد است. خلق پول با عرضه پول رابطه تنگاتنگی دارد. در واقع، خلق پول اشاره به سازوکار ایجاد پول دارد، اما عرضه پول اشاره به مقدار پول در اقتصاد دارد. در مورد خلق پول اعتباری، سه دیدگاه اصلی وجود دارد. نخستین دیدگاه، «دیدگاه واسطه مالی یا واسطه وجوه بودن بانک‌هاست» که منکر خلق پول از سوی نظام بانکی است و تأکید می‌کند که جریان ورودی به بازار‌های مالی – مجموع پس‌انداز خصوصی و دولتی – برابر با جریان خروجی از بازارهای …

شبکه اجتهاد: در مورد ضرورت مراجعه به مصادر اهل سنت در مطالعات شیعی به طور عام و مطالعات مرتبط با رجال و حدیث به طور خاصّ، مطالب زیادی گفته و نوشته شده است. پرداختن تفصیلی به این مطلب، نیازمند نگارش کتابی پربرگ است، کاری که فراغ وحوصله زیادی می‌طلبد. به عنوان مقدّمه باید بگویم: در سیره رجالیون شیعه، موارد متعدّدِ بهره گیری از مصادر اهل سنت، به چشم می‌خورد. مثلاً شیخ طوسی در رجالش، در موارد متعدّدی، از کلمات رجالیون بزرگ عامه بهره برده است، از جمله از: ۱- ابن أبی خَیثَمه: در مورد اسم راوی۱ ۲- ابن حنبل: در مورد …

شبکه اجتهاد: نیم قرن از درگذشت حاج شیخ مرتضی انصاری قمی گذشت. این یادداشت برای پاسداشت این شخصیت تقدیم می‌‌شود. شیخ المحدثین، مرحوم حجت‌الاسلام والمسلمین حاج شیخ مرتضی انصاری قمی، یکی از مبلغین نستوه دین به شمار می‌‌رفت. مرحوم آیت‌الله بروجردی درباره ایشان می‌‌فرمود: زبان انصاری و قلم سیدشرف الدین، هر دو خدمتگزار واقعی اسلام‌اند. ولادت ایشان، در سال ۱۳۲۱ با ۱۳۲۳ ق در قم، در خانواده‌ای پرفضیلت که نسب شان به شیخ الطایفه جناب سعدبن عبدالله بن ابی خلف اشعری قمی، صحابی جلیل القدر حضرت امام حسن عسکری(ع) می‌‌رسد، زاده شد. پدرش «العبدالصالح العابد المتهجد» مرحوم آقا شیخ محمدحسین …

شبکه اجتهاد: بیش از چهارده قرن از صدور واژگان دینی می‌گذرد. از رهگذر تلاش‌های بی‌وقفه محدثان و فقیهان شیعه که با اندکی تأخیر از طلوع اسلام آغاز گردید (و با تداوم کوشش‌ها در عصر غیبت تاکنون) برای ما مواریث علمی گرانسنگ به یادگار مانده است. حیات بالفعل دین، مرهون تکیه بر آن تراث است. از این رو، هرگونه تکاپوی فنی در آن کتاب‌ها که باعث حفظ، ترمیم و بالندگی شود، وظیفه ماست. مفهوم شناسی از روش‌ها و بایسته‌هایی پیروی می‌‌کند که عدم توجه به آن انسان را به برداشت‌های ناصحیح در مفردات و مرکبات می‌‌کشاند و موجبات ناکامی تحقیق را …

شبکه اجتهاد: درباره طریقه فهرستی و امکان بهره‌وری از آن در بحث از شناسایی پیشینه میراث مکتوب شیعه تاکنون چند یادداشتی را منتشر کرده‌ام. طبق دیدگاه مبتکر این نظریه، طریقه فهرستی چون مبتنی بر بحث از منابع مکتوب است و نه نقل‌های شفاهی حدیث بنابراین بر طریقه موسوم به “رجالی” ارجحیت دارد. طبق این دیدگاه اهل سنت به طریقه رجالی و داوری‌های رجالی پناه بردند چرا که منابع اولیه حدیثی آنان به سبب منع از کتابت حدیث مبتنی بر نقل‌های شفاهی بود و نه آثاری مکتوب و برخلاف آنان شیعیان به توصیه امامان شیعه از آغاز به کتابت و تدوین …

  شبکه اجتهاد: در ارتباط با پول، سه امر مترتب برهم باید به صورت دقیق و طولی صورت گیرد. مرحله اول شناخت دقیق ماهیت و ویژگی‌های پول است، بعد از اینکه ما موضوع پول را شناختیم، مطلب دوم این است که باید احکام فقهی پول را روشن کنیم؛ یعنی انواع حکم به کارگیری پول را تبیین کنیم که اعم از احکام تکلیفی و وضعی است. پس از شناخت ماهیت پول و مشخص شدن احکام فقهی پول، این پدیده با این ماهیت و با آن احکام فقهی در اختیار سیستم بانکی قرار می‌گیرد و سیاست‌های پولی در ارتباط با پول و متناسب …

شبکه اجتهاد: اخیراً گفتگویی برخط میان استاد سیداحمد مددی و رابرت گیلیو و اندرو نیومن در خصوص تحلیل فهرستی برگزار شد که برخی آن را نقطه عطفی در تاریخ تعاملات علمای شرق با اندیشمندان غربی دانستند و در تنور این پندار بیش از پیش دمیدند. نمی‌خواهم در اینجا درباره اینگونه تحلیل‌ها و واکنش‌ها بحث مستقلی کنم، بلکه هدفم ارائه دیدگاهم درباره انگاره «مسلک فهرستی/ تحلیل فهرستی» است؛ چون به رغم حضور در نشست، امکان ارائه نظر و پرسش فراهم نشد و آن را به اینجا موکول کردم. با این حال، به این نکته اکتفا می‌کنم که حتی اگر اصل چنین …

شبکه اجتهاد: جریانهای فکری ایران و هر کشور دیگری را می‌توان به صورت کلی هم مورد بررسی قرار داد، اما روشن است که اگر این بررسی در زمینه موضوعات جزئی و تخصصی‌ صورت بگیرد، کمک بیشتری به شناخت وضعیت و سطح اندیشه در آن جامعه خواهد کرد. بر این اساس در این گفتار هم، بنده به جای سخن گفتن از جریانهای اندیشه‌ای معاصر ایران ترجیح می‌دهم که روی یک موضوع یعنی تمدن نوین اسلامی تکیه کنم و به شناسائی و دسته‌بندی جریانهای فکری در زمینه آن بپردازم. مراد از تمدن نوین اسلامی، آینده توسعه‌یافته و پیشرفته مسلمانان در جهانی است …

شبکه اجتهاد: اخیراً یادداشتی از دکتر ایرج توتونچیان، استاد دانشگاه الزهرا و فارغ التحصیل رشته اقتصاد از دانشگاه تگزاس امریکا منتشر شد که ناظر به ایده پولطلا نگاشته شده بود. (اینجا بخوانید) مراتب قدردانی خود را بابت توجه این استاد محترم به نظریه پولطلا و هم‌چنین دغدغه ایشان نسبت به حذف ربا از جامعه را اعلام می‌کنم. با این همه، لازم می‌دانم برای برقراری یک گفتگوی سازنده و مفید، مطالبی را در جهت تنویر افکار نخبگان و عموم مردم نسبت به نظریه مذکور بیان کنم. پیشاپیش بابت صراحت لهجه و جسارت این حقیر، عذرخواهم. نگارنده محترم آن‌چنان از موضع استعلا، …

شبکه اجتهاد: نیازهای زندگی و مسائل معیشتی و اقتصادی، بیشترین نگرانی انسان دیروز و امروز است و با شرایط کنونی، در آینده نیز چنین خواهد بود. برطرف کردن این نگرانی بزرگ و فراگیر، آنگاه امکان دارد که اقتصاد با مسائل ارزشی آمیخته شود، اخلاق به کمک معیارهای اقتصادی بشتابد و عدالت اجتماعی بر سیاست‌های مالی و نظام‌های اقتصادی پرتو افکند. روشن است قوانین به تنهایی نمی‌تواند تعهد لازم و مسئولیت‌شناسی ژرفی را در انسان‌ها پدید آورد و از این همه فاصله‌های زندگی و محرومیت‌ها بکاهد. از این‌رو، در تعالیم اسلامی، اخلاق و اقتصاد پیوندی ناگسستنی دارد، فعالیت‌های اقتصادی انسانی بر …

شبکه اجتهاد: بحث درباره شخصیت روایی علی بن حدید مدائنی را در چهار مقام؛ توصیف، ترسیم، تحلیل و تحکیم پی می‌گیرم: توصیف داده‌های راوی‌شناسانه «علی بن حدید بن حکیم المدائنی الأزدی الساباطی‏» گرچه از راویان پرروایت و فعّال شیعی است، ولی در کتب اصلی رجال شیعه، به هیچ توصیفی درباره وثاقت یا ضعف از وی برنمی‌خوریم. نجاشی، وی را از راویان امام کاظم علیه‌ السلام اعلام داشته و شیخ طوسی در الرجال، ضمن برشمردن وی از اصحاب امام رضا و امام جواد علیهما‌السلام، فقط به محل زندگی و رشد وی (مدائن) اشاره کرده است. در مقابل، کشّی، روایات و گزارش‌هایی …

شبکه اجتهاد: از مهمترین وظایف نظام اداری حوزه علمیه، بررسی و اصلاح و برنامه ریزی و تکمیل نظام آموزشی حوزه علمیه در زمینه کتاب‌های درسی و روش‌های آموزشی و مقاطع تحصیلی و کیفیت تعلیم و تعلم است که همواره مورد عنایت سیاستگزاران و مدیران حوزه به ویژه در دوره ده ساله شورای مدیریت حوزه و پس از آن شورای عالی حوزه و همچنین مدیریت حوزه در دوره‌های اخیر بوده و در این باره برنامه ریزی‌ها و مصوباتی تصویب و اجرا شده است. مقاله زیر که در شماره ۲۲ پیام حوزه انتشار یافته، نیز کوششی برای طرح مجدد این مهم در …

شبکه اجتهاد: اخیراً طرحی تحت عنوان: «جوانی جمعیت و حمایت خانواده» به تصویب مجلس محترم رسیده و برای اظهار نظر نهایی به شورای محترم نگهبان ارسال شده است. از آنجا که‌ موادی در این طرح اختصاص به غربالگری و سقط درمانی دارد، و از آنجا که در همین سال تحصیلی، در حد‌ توان ناچیز علمی خود، این بحث و نیز مسائل پیرامونی آن را از دیدگاه فقهی بررسی کرده‌ام، لازم دیدم نکاتی را عرض کنم: ۱-‌‌‌ لزوم‌ رعایت کرامت انسانی و پاسداری از حق حیات آدمیان و نیز حرمت اولیه سقط جنین (حتی در مراحل نخستین و پیش از ولوج روح) …

شبکه اجتهاد: رهبر معظم انقلاب اسلامی در پیامی به‌مناسبت آغاز سال ۱۴۰۰ هجری شمسی، سال جدید را سال «تولید؛ پشتیبانی‌ها، مانع‌زدایی‌ها» نامگذاری کردند. استاد محمدمهدی شب ‌زنده‌دار، عضو شورای عالی حوزه‌های علمیه و از اعضای جامعه مدرسین در نخستین جلسه درس خارج فقه خود، به بررسی رسالت حوزه و حوزویان در تحقق شعار سال پرداخت که در ادامه می‌خوانید؛ ۱- لزوم توجه به تولید علم: در مسأله‌ی تولید و پشتیبانی از تولید و مانع‌زدایی‌ها، ما یک تولیداتی در ناحیه‌ی امور مادی و آنچه که برای اعاشه‌ی زندگی لازم هست داریم؛ اما یک مسأله‌ی دیگر هم تولید علم هست، تولید معارف هست. …

اختصاصی شبکه اجتهاد: از ابتدای انقلاب اسلامی، در مورد نوع حکومت و نظام سیاسی حاکم بر ایران (بعد از انقلاب اسلامی)، حرف‏‌ها و دیدگاه‌‏های مختلفی ارائه شده است. یکی از حرف‏‌هایی که بارها و بارها تکرار شده، سخن از دوگانگی «جمهوری اسلامی» و «حکومت اسلامی» است. ادعا نیز این است که نظام حاکم بر ایران معاصر «جمهوری اسلامی» است و نه «حکومت اسلامی». از نگاه قائلان این سخن، بین جمهوری اسلامی و حکومت اسلامی فاصله زیادی وجود دارد. به زعم این گروه، در «حکومت اسلامی» بر خلاف «جمهوری اسلامی» خبری از «نقش مردم» و «انتخابات» و «مشارکت سیاسی» نیست. گروهی …

شبکه اجتهاد: هویت تشیع از ابتدا با محوریت نهاد امامت شکل گرفته است. اگرچه تعدی غاصبان فرصت آن را فراهم نکرد که امامت با تمامی شئونش در جامعه اسلامی میدان‌دار شود، اما شیعیان در گذر زمان ارتباط و بهره‌مندی خود از هدایت و ولایت ائمه علیهم‌السلام را بسط و تعمیق بخشیدند. تطورات قدرت مدعیان خلافت و ریاست بر مسلمین، فراز و فرود حضور اهل بیت(ع) در اجتماع را رقم می‌زد. تا آنکه از مقطعی به حصر ائمه علیهم‌السلام و محرومیت شیعیان از دسترسی بی‌واسطه به ایشان انجامید. روند تضییق و محدودسازی تا آنجا شدت یافت که تنها راه برای حفظ …