دنیاگرایی و دنیا گریزی در قرآن کریم/ علی شریفی

اختصاصی شبکه اجتهاد: یکی از نکات کمتر گفته شده در رابطه با مد و مدگرائی، بیان نظر قرآن کریم در رابطه با تجمل و استفاده از مدهای روز است. در این رابطه، حجت‌الاسلام دکتر علی شریفی، استاد جامعه‌المصطفی قم، در یادداشتی برای اجتهاد، به واکاوی این موضع پرداخته است.

قرآن علی‌رغم اینکه «کتاب مبین» و فصیح‌ترین بیان است، به فرموده امیرالمؤمنین (ع) باطن بسیار عمیقی دارد و گاه درک مقصود واقعی و معنای مرکزی آن دشوار است. اینکه آیا آدمی باید دنیا را آباد کند یا از آن اعراض نماید و تمام همتش متوجه سرای آخرت باشد، از آن دسته مفاهیمی است که در قرآن موضع‌گیری‌های مختلف نسبت به آن به چشم می‌خورد. در سوره «الضحی» خداوند متعال به پیامبرش در خطابی که از آن بوی عتاب نیز به مشام می‌رسد می‌فرماید: «وَ اللَّیْلِ إِذَا سَجَى ﴿۲﴾ مَا وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ مَا قَلَى ﴿۳﴾وَ لَلْآخِرَهُ خَیْرٌ لَکَ مِنَ الْأُولَى ﴿۴﴾وَ لَسَوْفَ یُعْطِیکَ رَبُّکَ فَتَرْضَى ﴿۵﴾»: و سوگند به شب در آن هنگام که آرام گیرد، که خداوند هرگز تو را وانگذاشته و مورد خشم قرار نداده است! و مسلماً آخرت براى تو از دنیا بهتر است! و به‌زودی پروردگارت آن‌قدر به تو عطا خواهد کرد که خشنود شوى!

جدا از مباحث تفسیری که در این آیات وجود دارد ـ و در جای خود درست است ـ ظاهر این آیات حکایت از آن دارد که پیامبر (ص) نگرانی دارد و گمان می‌کند خداوند متعال او را رها کرده است. خداوند اما ضمن یادآوری این نکته که نباید نگران باشد و هیچ‌وقت پیامبرش را تنها نخواهد گذاشت، وعده می‌سپارد که چندان به او عطا خواهد کرده که راضی گردد، امّا این نکته را نیز گوشزد می‌نماید که آخرت بهتر از دنیا است. سیاق آیه آشکار حکایت از آن دارد که خواسته پیامبر (ص) در رابطه با دنیا بوده است و خداوند ضمن اجابت این خواسته آن را نکوهش می‌کند.

در سوره اعلی نیز خداوند متعال بعد از مقدمه‌چینی فراوان، نکته‌ای را بیان می‌کند که گمان می‌رود دست‌کم یکی از تعالیم محوری قرآن باشد. قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَکَّى ﴿۱۴﴾وَ ذَکَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى ﴿۱۵﴾ ‌بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیَاهَ الدُّنْیَا ﴿۱۶﴾ وَ الْآخِرَهُ خَیْرٌ وَ أَبْقَى ﴿۱۷﴾ إِنَّ هذَا لَفِی الصُّحُفِ الْأُولَى ﴿۱۸﴾ صُحُفِ إِبْرَاهِیمَ وَ مُوسَى ﴿۱۹﴾. به‌یقین کسى که پاکى جست (و خود را تزکیه کرد)، رستگار شد؛ و (آن‌که) نام پروردگارش را یاد کرد سپس نماز خواند! (۱۵) ولى شما زندگى دنیا را مقدم مى‌دارید، درحالی‌که آخرت بهتر و پایدارتر است! این دستورها در کتب آسمانى پیشین (نیز) آمده است، در کتب ابراهیم و موسى.

در این آیات ابتدا خداوند متعال به ایشان هشدار می‌دهد که معیار فلاح و رستگاری «تزکیه»، «یاد خدا» و «نماز» است. امّا در بیان گله‌آمیزی یادآور می‌شود که انسان‌ها به این مفاهیم بی‌توجه‌اند و در مقابل، زندگی دنیا را ترجیح می‌دهند درحالی‌که آخرت بهتر و پایدارتر است. آنچه این تعلیم را به محور هدایت در قرآن بدل می‌کند این است که می‌گوید، هرچند هریک از امت‌ها شریعت و منهاج دارند،[۱] امّا یک نکته در تمام کتب آسمانی تکرار گردیده است و آن اینکه نباید به دنیا دل بست و سرای آخرت را ترجیح داد.

در آیه تأمل‌برانگیز دیگری خداوند سبحان می‌فرماید: «زُیِّنَ لِلنَّاسِ حُبُّ الشَّهَوَاتِ مِنَ النِّسَاءِ وَ الْبَنِینَ وَ الْقَنَاطِیرِ الْمُقَنْطَرَهِ مِنَ الذَّهَبِ وَ الْفِضَّهِ وَ الْخَیْلِ الْمُسَوَّمَهِ وَ الْأَنْعَامِ وَ الْحَرْثِ ذلِکَ مَتَاعُ الْحَیَاهِ الدُّنْیَا وَ اللَّهُ عِنْدَهُ حُسْنُ الْمَآبِ» ﴿آل عمران/۱۴﴾: حبّ امور مادى، از زنان و فرزندان و اموال هنگفت از طلا و نقره و اسب‌های ممتاز و چهارپایان و زراعت، در نظر مردم جلوه داده شده است؛ (تا در پرتو آن، آزمایش و تربیت شوند؛ ولى) این‌ها (درصورتی‌که هدف نهایى آدمى را تشکیل دهند)، سرمایۀ زندگى پست (مادى) است؛ و سرانجام نیک (و زندگىِ والا و جاویدان)، نزد خداست.

این آیات و ده‌ها آیه دیگر به‌صراحت و بدون ابهام این مسئله را به انسان‌ها تفهیم می‌کند که دل به دنیا نبندند و تمام تلاش خود را صرف آمادگی برای سفر آخرت و ملاقات پروردگار نمایند. این آیات به صورت ضمنی این نکته را نیز می‌فهمانند که هر آنچه انسان‌ها را به دنیا دل‌بسته نماید از نظر قرآن مذموم است؛ زیرا زندگی دنیا از نظر قرآن چیزی جز بازی عبث نیست و کسانی به آن دل می‌بندند که عقل ندارند.[۲]

مذمت دنیا در قرآن تا آنجا پیش می‌رود که از برخی آیات استفاده می‌شود اصولاً عمارت و آباد کردن دنیا نیز شایسته نیست. در آیه ۹ از سوره خداوند متعال عمارت دنیا را به کسانی نسبت می‌دهد که به خودشان ظلم کردند. «آیا در زمین گردش نکردند تا ببینند عاقبت کسانى که قبل از آنان بودند چگونه بود؟! آن‌ها نیرومندتر از اینان بودند و زمین را بیش از اینان دگرگون ساختند و آباد کردند و پیامبرانشان با دلایل روشن به سراغشان آمدند (امّا آن‌ها انکار کردند و کیفر خود را دیدند)؛ خداوند هرگز به آنان ستم نکرد، آن‌ها به خودشان ستم مى‌کردند!»[۳]

در آیه دیگر حتی گامی فراتر گذاشته و می‌فرماید: کسانی که در این دنیا بهره بسیار برند در قیامت از نعمت‌های بهشت محروم خواهند گردیدآن روز که کافران را بر آتش عرضه مى‌کنند (به آن‌ها گفته مى‌شود): از طیبات و لذائذ در زندگى دنیا خود استفاده کردید و از آن بهره گرفتید؛ اما امروز عذاب ذلت‌بار به خاطر استکبارى که در زمین به‌ناحق کردید و به خاطر گناهانى که انجام مى‌دادید؛ جزاى شما خواهد بود![۴]

جصّاص در ذیل این آیه روایتی را از ابن عباس از عمر نقل می‌کند که به پیامبر خدا (ص) عرض کردم: ای پیامبر! از خداوند بخواهید روزی را بر امّت شما نیز گشاده گرداند، چنانکه بر روم و بر فارس گشاده کرده است درحالی‌که آن‌ها خداوند را عبادت نمی‌کنند. پیامبر راست نشست و فرمود: ای ابی‌الخطاب! آیا شک داری؟ آن‌ها گروهی هستند که طیباتشان زودتر و در زندگی دنیا، بر ایشان ارزانی داشته شده است.[۵]

از آن طرف آیاتی نیز وجود دارد که نشان می‌دهد استفاده از نعمت‌های دنیا دست‌کم مذموم نیست. به عنوان مثال در آیات ۲۰۱ و ۲۰۲ سوره بقره خداوند متعال کسانی را می‌ستاید و برای آن‌ها پاداش وعده می‌دهد که هم دنیا را بخواهند و هم آخرت را: «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا حَسَنَهً وَ فِی الْآخِرَهِ حَسَنَهً وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ ﴿۲۰۱﴾ أُولئِکَ لَهُمْ نَصِیبٌ مِمَّا کَسَبُوا وَ اللَّهُ سَرِیعُ الْحِسَابِ ﴿۲۰۲﴾». هرچند همین آیه نیز از نوعی اشعار به ترغیب ترک دنیا خالی نیست. امّا آیه‌ای که صریحاً استفاده از زینت‌های دنیا را مجاز اعلام می‌کند آیه ۳۲ سوره اعراف است که در آن خداوند سبحان می‌فرماید: «قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِینَهَ اللَّهِ الَّتِی أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَ الطَّیِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِیَ لِلَّذِینَ آمَنُوا فِی الْحَیَاهِ الدُّنْیَا خَالِصَهً یَوْمَ الْقِیَامَهِ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیَاتِ لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ ﴿۳۲﴾». البته بلافاصله تذکر می‌دهد که آنچه از زینت‌ها و خوردنی‌های پاکیزه وجود دارد، روز قیامت خالصش برای مؤمنان است.

از مجموع این آیات ـ والله العالم ـ شاید بتوان استفاده کرده که استفاده از نعمت‌های الهی و زینت‌ها در اصل هیچ اشکالی ندارند و آنچه مذموم است دل بستن به آن‌ها و ترک آخرت است. البته درصورتی‌که تبلیغات روانی رسانه‌ای، فضای شهری، بازارها، تفریحگاه‌ها و تفرج‌گاه‌ها به‌گونه‌ای سامان یابند که به صورت ناخودآگاه ایجاد دل‌بستگی به دنیا نموده و قلب انسان را از یاد خدا غافل سازند نمی‌توان گفت مورد تأیید قرآن است.

نویسنده: علی شریفی (دکترای فقه و حقوق و استاد جامعه‌المصطفی قم)

———————————————————-

[۱]. مائده/ ۴۸: لِکُلٍّ جَعَلْنَا مِنْکُمْ شِرْعَهً وَ مِنْهَاجاً.

[۲] انعام/ ۳۲: وَ مَا الْحَیَاهُ الدُّنْیَا إِلاَّ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدَّارُ الْآخِرَهُ خَیْرٌ لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ أَ فَلاَ تَعْقِلُونَ.

[۳]. روم/ ۹٫

[۴]. احقاب/ ۲۰٫

[۵]. احمد بن علی جصاص، احکام القرآن، ج ۵، ص ۲۶۸٫