شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: دانش نوپای فقه رسانه به‌عنوان یکی از فقه‌های مضاف جدید، هنوز به‌درستی جای خود را در میان عرصه‌های مختلف فقه باز نکرده است. فقهای پیشین و امروز اگرچه کمتر به این فقه پرداخته‌اند اما این امر موجب نشده تا از اهمیت آن و نقش کلیدی رسانه در دنیای مدرن کاسته شود، نقشی که هر روز نیز بر اهمیت آن افزوده می‌شود. حجت‌الاسلام والمسلمین سید محمدتقی قادری، استاد سطوح عالی حوزه علمیه قم، در گفتگوی اختصاصی با اجتهاد اما تلاش کرد تا هم زوایای این فقه نوپا را روشن سازد و هم راه‌حل فقه جواهری برای برطرف کردن چالش‌های پیش روی تعامل فقه با رسانه را بیان کند. مشروح گفتگو با این استاد سنتی حوزه علمیه قم، به قرار زیر است.
اجتهاد: چالش‌های امروز نظام در حوزه رسانه که باید توسط فقه حل شود را در چه اموری می‌دانید؟
قادری: نظام تحت هیچ عنوانی نمی‌تواند رسانه را که در شرایط فعلی کارکرد عملاً ملی و جهانی دارد، نادیده بگیرد. رسانه می‌تواند به همان اندازه که نقش مثبت در جهت‌گیری سیاسی، اخلاقی، فرهنگی و اقتصادی جامعه دارد، از آن‌طرف به همین اندازه و به همین درجه، نقش تخریبی، چه در بُعد سیاسی، چه در بُعد اخلاقی و چه بُعد فرهنگی داشته باشد. این را هم یک نظام اسلامی تحت هیچ عنوانی نمی‌تواند نادیده بگیرد. درنتیجه نظام اسلامی در شرایط موجود با یک جبهه جدیدی روبرو است. جبهه جدیدی که عملاً در برابر شما و در حضور شما نبوده و غایب از چشمان شما هست؛ و این می‌تواند یک تأثیر فراگیر در جهت بسیج کردن مردم، چه در جهت مثبت و چه در جهت منفی داشته باشد.
بنابراین نظام سه‌راه در برابر این چالش بزرگی که عملاً رسانه به وجود آورده است، دارد:
۱- یک‌راه این است که نقش و کارکرد رسانه را نادیده بگیرد. اگر نظام نقش رسانه را نادیده بگیرد یا سهل‌انگاری کند، مثل سیل عظیمی که یک‌باره می‌تواند ویرانگر باشد، مقابل یک سیلی قرار می‌گیرد که امکان دارد همه‌چیز را جابجا کند. پس نادیده گرفتن در برابر این حرکت امکان‌پذیر نیست.
۲- راه دوم این است که نظام بخواهد برای حفظ و صیانت خود، تحت هر عنوانی در برابر آن بایستد و آن ایستادن هم از راه ممنوع کردن، فیلتر کردن ممکن می‌شود. این راه هم ممکن است در کوتاه‌مدت جواب بدهد. ولی به دلیل پیشرفت تکنولوژی و به دلیل اینکه فیلترشکن وجود دارد، این راه هم امکان‌پذیر نیست؛ یعنی این راه هم‌بسته است.
۳- راهی که نظام می‌تواند در برابر این چالش عظیم و بزرگ رسانه مقابله کند، این است که خودش وارد این قضیه بشود و با استفاده از تکنولوژی و تجربیات و با استفاده از کسانی که ازنظر تکنولوژی صاحب‌فکر هستند، در مقابل رسانه‌های مجازی یا رسانه‌های غیرمجازی، رسانه جذاب و قوی و پیشرفته‌ای به وجود بیاورد تا بتواند آن را تحت‌الشعاع قرار بدهد. راهکاری که وجود دارد این است.
اجتهاد: سرفصل‌های فقه رسانه را در چه اموری می‌دانید؟
قادری: سرفصل‌هایی که اگر ما بخواهیم بحث رسانه را از نظر فقهی نگاه کنیم به نظرم حدود پنج موضوع اصلی است. اگر این پنج موضوع اصلی پاسخ داده بشود، عملاً موضوعات جزئی دیگر خودبه‌خود پاسخ داده می‌شود.
اولین سرفصل فقه رسانه، تعریف صحیح و درست داشتن از رسانه از منظر فقهی با توجه به زمان و موقعیتی است که ما قرار داریم. تعریفی که درگذشته از رسانه وجود داشت، ممکن است با آن نگاه پاسخ داده نشود. اولین کار این است که بتوانیم تعریف درست ماهوی از رسانه از منظر فقه با توجه به موقعیت زمانی و مکانی ارائه دهیم. این اولین قدم است. اگر ما این تعریف را درست در اختیار نداشته باشیم، ورود به موضوعات دیگر قطعاً غلط است.
دومین سرفصل فقه رسانه، این است که اگر ما تعریف درستی از رسانه پیدا کردیم، حال باید موضوع‌شناسی کنیم که چه موضوعاتی تحت ذیل رسانه در فقه مطرح است. چون اگر این موضوعات دقیقاً کارشناسی نشود و شناخته نشود، نمی‌توانیم پاسخ این را از درونش استخراج‌کنیم. چون فقه مبتنی بر موضوع‌شناسی است و می‌خواهد احکام را مبتنی بر موضوعات کند، لذا ما باید قبلاً موضوعات را بشناسیم تا بتوانیم این مسائل را مبتنی بر آن کنیم.
سومین سرفصل فقه رسانه، این است که باید قلمرو رسانه در منظر فقه را مشخص کنیم که این رسانه تا چه میزان و تا چه مرزی در منظر قرار می‌گیرد. این حدومرزش باید مشخص بکنیم.
چهارمین سرفصل که شاید مهم‌ترین مسئله باشد، بایدها و نبایدها است، یعنی مشخص کنیم که در چه مواردی رسانه مجاز است ورود پیدا کند و در چه مواردی رسانه حق ورود به آن را اصلاً ندارد.
پنجمین سرفصل، آسیب‌شناسی‌هایی است که در رسانه وجود دارد و این را باید از منظر فقهی نگاه کرد که چه مواردی به‌عنوان آسیب‌ها هست و چه مواردی آسیب نیست.
این چند موضوع اگر در رسانه ازنظر فقهی روشن بشود، بسیاری از سؤالات خودبه‌خود پاسخ داده می‌شود.
اجتهاد: برای حل چالش‌های نظام در حوزه رسانه از کجا باید شروع کرد و چه‌کارهایی را باید انجام دهیم؟
قادری: اگر نظام بخواهد موضع خودش را در برابر رسانه‌ها مشخص کند، سه تا راه می‌تواند مقابلش قرار بگیرد. دو راهش که بسته است، راه سوم این است که خود نظام باید رسانه قوی و نیرومندی به وجود بیاورد که این رسانه بتواند رسانه‌های دیگر را تحت‌الشعاع قرار بدهد تا از آسیب‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی محفوظ بماند.
اجتهاد: آیا با رویکرد سنتی به فقه می‌توان این چالش‌ها را حل کرد یا اینکه حل آن‌ها نیازمند رویکرد جدیدی به فقه است؟
قادری: فکر کنم این سؤال به این شکل پاسخ دادنش غلط باشد. دلیلش این است که فقه مبتنی بر اصول ثابت و اصول متغیر است. اصول ثابتش مبتنی بر همان واجب، حرام، مستحب و مکروه است. به تعبیری دیگر حلال و به تعبیر دیگر حرام است. این اصول، اصول ثابت است. ولی درعین‌حال که این اصول ثابت است، بر اساس مصالح و بر اساس زمان، به‌طور طبیعی موضوعات چون متغیر است، احکام به این تناسب باوجود ثابت بودن می‌تواند متغیر باشد؛ یعنی می‌تواند بر اساس موضوعات، دائماً پاسخگویی احکام نیز متغیر باشد. لذا درنتیجه هیچ مشکلی ندارد با همان فقه جواهری و به تعبیر امروز، به‌وسیله فقه جواهری احکام را به‌صورت پویا جواب بدهیم. منتها این بستگی دارد به فهم درست کسی که می‌خواهد از مبانی دینی و فقهی، برای پاسخ دادن به این موضوعات استفاده کند.
اجتهاد: تجربه حکومت‌های سنی در طول تاریخ برای حل چالش‌های خود در حوزه رسانه را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا می‌توان از تجربیات آن‌ها برای حل معضلات فقهی رسانه‌ای شیعی کمک گرفت؟
قادری: به‌طور طبیعی هیچ موقع نمی‌شود در استنباط احکام یا استخراج احکام، خودمان را جدا و مجزای از تجربیات ببینیم و این امکان‌پذیر نیست. مهم این است که ما با حفظ مبانی خودمان می‌توانیم از تجربیات حکومت‌های گذشته برای تطبیق دادن مبانی دینی‌مان، یا مبانی فقهی‌مان، البته با حفظ اصول خودمان بر موضوعات استفاده کنیم. لذا هیچ مانعی ندارد که از تجربیات دیگران، یا از کارکردهایی که حکومت‌ها داشتند استفاده کنیم. چون این‌جور نیست که تجربیات حکومت‌ها همیشه باطل باشد. ممکن است تجربیات مثبتی داشته باشند و این می‌تواند در فهم و شناخت ما تأثیرگذار باشد و یا در تطبیق دادن احکام کلی بر مصادیق بتوانیم از آن استفاده کنیم.
توسعه رسانه دارای ابعاد مختلفی است و داشتن رسانه قوی تر، لزوما بازدارنده آسیب ها نیست چرا که اکثر آسیب ها با هنجارشکنی در اخلاق، سیاست، امنیت و… به وجود می آید.
فرمایش جناب قادری در صورتی صحیح است که در فضای رقابت سالم باشیم و در حال حاضر نیز، اِعمال فیلتر نه به جهت رقابت، بلکه به جهت دفع مفسده صورت می گیرد.
انتظار بیشتری از شبکه اجتهاد می رود تا مصاحبه های قوی تری را منتشر کند.
ضمنا جناب قادری، فیلترینگ را به عنوان راهکار موقت قبول دارد اما تیترتان متفاوت با متن است.