شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
نظریه پرداز بر اساس محوریت نص قرآنی قائل است که خبر واحد نمی‌تواند مخصص عمومات قرآن و کتاب قرار گیرد؛ در صورت اثبات این نظریه، تحولی در مبانی فقهی ایجاد خواهد شد.
به گزارش شبکه اجتهاد، نخستین پیش نشست کرسی نظریه پردازی «محوریت نص قرآنی در مباحث فقهی» با ارائه حجت‌الاسلام خالد غفوری الحسنی و با حضور جمعی از اساتید داور، ناقد و صاحب نظران این بحث برگزار شد. حجت‌الاسلام حق شناس، مدیر کرسی نظریه پردازی، در ابتدای این جلسه ضمن اشاره به آیاتی از قرآن کریم اظهار کرد: تبعیت از حق و به دنبال حق بودن، مهمترین و اصلی‌ترین مطلب در ارائه، نقد، داوری علمی و نظریه‌پردازی دینی است.
وی یافتن حق و حقیقت و نیز روشن سازی مطلب برای به جلو بردن مرزهای دانش اسلامی در حوزه‌های مختلف را از مهمترین رویکردهای کرسی نظریه پردازی عنوان کرد.
در ادامه این نشست، میثم چگین، معاون علمی دبیرخانه هیئت حمایت از کرسیهای نظریه‌پردازی شورای عالی انقلاب فرهنگی، ضمن اشاره به نکاتی در رابطه با بایسته‌های برگزاری کرسیهای نظریه‌پردازی اذعان کرد: طرح نامه‌هایی که برای دفاع آماده می‌شود، در ابتدا به دبیرخانه حمایت از کرسیهای نظریه‌پردازی ارائه و در سه قالب ادعای نظریه، نوآوری و نقد جمع آوری و سپس مدعیات علمی صاحب نظر در جلسات متعدد نظریه پردازانه با حضور منتقدین و داوران بررسی می‌شود.
وی با بیان این که دبیرخانه هیئت حمایت از کرسیهای نظریه‌پردازی پس از بررسی موضوع، مقدمات برگزاری پیش اجلاسیه کرسی نظریه پردازی را فراهم می‌کند، خاطرنشان کرد: پس از بررسی اولیه نظریه، در صورت اذعان داوران، به نو بودن دیدگاه صاحب نظر، این جلسات برای بررسی‌های بیشتر ادامه پیدا می‌کند.
دکتر چگین در پایان افزود: دبیرخانه حمایت از کرسی‌ها در طی ۱۳ سال فعالیت خود، حدود ۵۰۰ طرح ارائه شده را بررسی نموده است؛ که تنها ۳۹ طرح در سه قالب نظریه، نوآوری و نقد موفق شدند تا به عنوان دیدگاه جدید ثبت شوند.
سخنان غفوری الحسنی:
حجت‌الاسلام خالد غفوری الحسنی ارائه دهنده کرسی نظریه‌پردازی «محوریت نص قرآنی در مباحث فقهی» در ابتدای سخنان خود ضمن اشاره به منویات رهبر معظم انقلاب از توجه تلاشگران بسط ساحت نظریه پردازی در عرصه علوم انسانی تقدیر نمود و اظهار داشت: در این نظریه مراد از نص قرآنی، اصطلاح اصولی آن نیست؛ بلکه مراد اعم از نص و ظاهر بوده، مراد متن قرآن است.
وی با بیان این که مراد از محوریت در این نظریه حذف سایر ادله‌ها نیست، خاطرنشان کرد: منظور از محوریت نصّ قرآنی، اعطای نقش مرکزی به نصّ قرآنی و موقعیتی اساسی در بحث فقهی است؛ به گونه‌ای که سایر ادلّه بر محور آن قرار گیرند.
استادیار جامعه المصطفی در ادامه ضمن تبیین مسئله اصلی با بیان این که در این بحث سعی شده است تا پیشنهادی جهت حل جدایی بین نظریه اصولی در نقش دلیل قرآنی در استنباط و میان آنچه که در مسیر حرکت استدلال فقهی قرار می‌گیرد، ارائه شود، تصریح کرد: این نظریه در حداقل خود به دنبال فعال نمودن نقش نص قرآنی و حضور قابل توجه آن در فرایندهای استدلال فقهی است.
غفوری با اشاره به این که نظریه محوریت نص قرآن، دیدگاه جدیدی از ماهیت روش تحقیق در مباحث فقهی را ارائه می‌دهد، یادآور شد: این نظریه ضمن اشاره به بر برتری و تقدم دلیل قرآنی از سه جهت رتبه، وجود و دلالت؛ تأکید دارد که دلیل قرآنی مساحت وسیع و مهمی از تشریع را پوشش می‌دهد.
وی در ادامه رابطه بین موضوع و محمول، به جهت تقدم رتبی نص قرآنی بر سنت؛ رابطه بین پایه و دیوار، به این دلیل که متن قرآنی پیش از وجود و صدور آن و سنت به دنباله نزول آیات است و نیز رابطه بین متن و شرح یا بین کبری و صغریاتش را از مهمترین تشبیهات برتری و تقدم دلیل قرآنی دانست.
ارائه دهنده این کرسی نظریه‌پردازی ضمن تأکید بر ضرورت فهم سنت در پرتو و هدایت قرآن، تصریح کرد: اصولیون تقدم دلیل قرآنی بر سنت را تنها هنگام تعارض پذیرفته‌اند و در عدم تعارض هیچ یک به دیگری نیازی ندارد؛ زیرا هر یک از آنها حجت بوده و قابلیت استدلال دارد و هر یک در عرض دیگری قرار می‌گیرد.
این استاد جامعه المصطفی با بیان این که بر اساس نظریه «محوریت نص قرآنی در مباحث فقهی» دلیل قرآنی مطلقاً بر دلیل سنت تقدم دارد، چه درصورت تعارض میان مدلولات و یا عدم آن، خاطرنشان کرد: فهم سنت باید در پرتو کتاب و در سایه‌اش باشد.
وی با اشاره به این که بر اساس این نظریه تقدّم دلیل قرآنی بر سنت، از جهت دلیلیت و هم از جهت قوت دلالتی است، افزود: صرف وجود مخصص یا مقید از سنت و به مجرد یک حدیث تام السند، منجر به تخصیص یا تقیید نمی‌شود، بلکه باید اطمینان و اعتماد به آن حاصل شود؛ مانند تواتر حدیث یا شهرت و تداولش نزد طبقه متقدم یا وجود شواهد یا قراین مؤید.
غفوری یادآور شد: با توجه به قائل نبودن اصولیون به گستردگی ساحت تشریعی و اهمیت آن؛ به نظر می‌رسد، نیازمند بررسی کامل از اصل وجود دلیل قرآنی هستیم؛ و الا فرآیند اجتهادی، نصاب اصولی مشخص شده خود را از دست داده، فاقد مشروعیت می‌گردد.
استاد جامعه المصطفی با تأکید بر این که در بیان فروع فقهی زیادی می‌توان از دلایل قرآنی بهره جست، تصریح کرد: در این نظریه اهمیت دلیل قرآنی و مفید بودن آن، به صورت مطلق ذکر می‌شود و به عام، مجمل، مفصل و… بستگی ندارد.
وی با بیان این که در نظریه «محوریت نص قرآنی در مباحث فقهی» ضمن تببین نحوه استفاده از دلیل قرآنی در فرآیند بحث فقهی، تا حد ممکن بر چگونگی افزایش جنبه‌های دلالتی آن و احتمالات پیش رو توجه شده است، خاطرنشان کرد: ارائه چگونگی غنی‌سازی تمام پتانسیل‌های دلالی متنوع، جهت استحصال به حداکثر فروع فقهی آن و نیز چگونگی استفاده از لغات قرآنی و ترکیبات لفظی در خطاب از مهمترین روش‌های عملی ارائه شده در این طرح است.
غفوری سطح حداقلی این نظریه با دیدگاه مشهور را در یک راستا دانست و ابراز داشت: این نظریه همواره بر ضرورت افزایش میزان تعامل تحقیقی با دلیل قرآنی متناسب با حجیتش تأکید می‌کند.
این استاد حوزه با اشاره به این که این نظریه از ماهیتی الزامی برخوردار است، تصریح کرد: نظریه «محوریت نص قرآنی در مباحث فقهی» در فرایند اجتهادی از مبانی نظری اصولی و رویکرد عملی استنباط و تطبیقات و تعیین حدود جریان استنباط حضور دارد.
وی پذیرش حجیت کتاب و منبع احکام بودن آن، پذیرش حجیت سنت و منبع احکام بودن آن، پذیرش اصل تقیید یا تخصیص قرآن به سنّت و نیز پذیرش تقیید یا تخصیص قرآن به خبر واحد، ولی باشرایط خاص را مهمترین مبانی این نظریه برشمرد.
غفوری در بخش پایانی ارائه بحث، به ادله‌های نظریه «محوریت نص قرآنی در مباحث فقهی» اشاره نمود و تصریح کرد: «بیِّن ومبیِّن بودن قرآن کریم»، «ضرورت تدبّر در آیات الهی»، «جامعیت قرآن»، «دلیل عقلی»، «قرآن یکی از ثقلین است»، «ارجاع اصحاب به قرآن توسط ائمه(علیهم السلام)»، «معیار سنّت شریفه بودن کتاب الله»، «اقتضاء اجتهاد» و «دیدگاه اصولی خاص نسبت به تخصیص کتاب به سنّت» از جمله ادله‌های این نظریه به شمار می‌رود.
سخنان حجت‌الاسلام قدسی:
حجت‌الاسلام والمسلمین احمد قدسی یکی از اعضای کمیته ناقدین این جلسه، با بیان این که امیدواریم این بحث به فرجام خوبی رسیده، نکات قوت آن برجسته و کاستی‌های آن برطرف شود، اظهار داشت: در عنوان «محوریت نص قرآن در مباحث فقهی» اگر مقصوداین باشد که همه روایات در سایه قرآن بایستی معنا پیدا کند، پذیرفتنی نیست.
وی افزود: در کتابی که در این رابطه نگاشته ام، ۲۰ روایت صحیح السند، ذکر می‌کند که؛ قرآن کریم باید در سایه سار روایات اهل بیت(علیهم السلام) فهمیده شود و در قرآن به ویژه آیات الاحکام، باید به مفسر و مؤول قرآن که همان روایات است رجوع گردد.
استاد نقاد این کرسی نظریه پردازی در ادامه به تعبیرات علامه طباطبایی(ره) اشاره نمود و ابراز داشت: حتی علامه طباطبایی(ره) نیز برای فهم صحیح آیات الاحکام و برطرف سازی ابهامات و اجمال‌های آن، رجوع به روایات اهل بیت(علیهم السلام) را مورد توجه قرار می‌دهد.
وی به علو مضامین کلام امیر المومنین علی(علیه السلام) که در نهج البلاغه ذکر شده، اشاره نمود و خاطرنشان کرد: برخی از روایات بر سهم غیر معصوم از فهم قرانی اشاره می‌کنند؛ که جمع بین این دو موضوع حدیثی، در توجه به متن، بطن، ظاهر، مغز و کلام آیه معنی پیدا می‌کند.
سخنان حجت‌الاسلام شکوری:
حجت‌الاسلام والمسلمین حسن شکوری نیز در ادامه ضمن تقدیر از ارائه و طرح بحث«محوریت نص قرآن در مباحث فقهی»، خاطرنشان کرد: امیدواریم این کرسی‌ها، قدمی برای تعمیق هرچه بیشتر رویکردهای فقهی باشد.
وی در ادامه با اشاره به این که قرآن، سنت، عقل و اجماع چهار رکن استنباط مباحث فقهی است، ابراز کرد: در ارائه این بحث، موضوع عقل و اجماع و جایگاه این دو مورد توجه قرار نگرفته است.
این استاد حوزه با بیان این که نظریه «محوریت نص قرآن در مباحث فقهی»، بیشتر بر روی سنت تمرکز نموده، بر این نکته که سنت باید فرع در مقابل قرآن باشد، تاکید می‌کند، تصریح کرد: علی الظاهر در این نظریه به کتابهای علمای اسلام که در رابطه با آیات الاحکام، نگاشته شده، توجهی نشده است.
وی با تأکید بر این که علمای اسلام همان تطوراتی که در روایات داشتند، در آیات هم مورد توجه قرار می‌دادند، خاطرنشان کرد: وجود برداشت‌های متعدد از آیات الاحکام و افزوده شدن عناوین جدید در گذر زمان، نشان دهنده توجه روز افزون علمای اسلام به آیات الهی است.
شکوری با تأکید بر این که بیان مسئله با فرضیه باید یکی باشد، خاطرنشان کرد: قرآن کریم از نظر رتبه و وجود مقدم است و این تقدم هیچ ربطی به محوریت دانستن آن ندارد؛ چرا که در این صورت می‌بایست عقل را در جایگاه بالاتری قرار داد.
وی با اشاره به این که «سنت» با آنچه «حاکی از سنت» است، متفاوت می‌باشد، یادآور شد: نسبت به حاکی از سنت باید عرضه به کتاب صورت گیرد؛ نه خود سنت، که قطعا از سوی معصوم(علیهم السلام) صادر شده است.
استاد ناقد این کرسی نظریه پردازی در ادامه به برخی از آیات الاحکام اشاره نمود و اظهار کرد: برای استنباط فروعات فقهی از متشابهات و مجملات آیات الهی، لاجرم باید به روایات اسلامی رجوع نمود.
شکوری افزود: روایات اسلامی تأکید دارد که سنت در کنار قرآن کریم قرار می‌گیرد و هیچ کدام بر دیگری محوریت ندارد؛ چرا که تمسک به یکی و رها سازی دیگری انسان را به گمراهی می‌کشاند.
سخنان حجت‌الاسلام علوی‌مهر:
حجت‌الاسلام علوی مهر نیز در بخش دیگری از این اجلاسیه، دغدغه مطرح شده توسط نظریه پرداز محترم را بسیار ارزشمند دانست و خاطرنشان کرد: اگر منظور از محوریت نص قرآنی این باشد که فقها در مقام عمل باید بیشتر به قرآن کریم استناد می‌کردند و یا قرآن را بیشتر مورد استناد قرار می‌دادند، حرف بسیار ارزشمندی است.
استاد جامعه المصطفی افزود: این منظور که فقها به قرآن بی توجه بوده و سنت را اصل قرار داده اند، قابل خدشه است؛ چرا که از میان علما مصادیق بسیاری را می‌توان برشمرد که بحث‌های قرآنی و استناد به کلام الله و استدلال‌های قرآنی را در کتابهای خود به رشته تحریر در آورده اند.
وی با اشاره به این که تمام علما بر این موضوع اذعان دارند که، در مراجعه مداوم به آیات الهی، بحث جدید فقهی استنباط می‌شود، تصریح کرد: ادله‌های ارائه شده در این نظریه برای اثبات محوریت نص قرآن در تمام جزئیات و ابواب فقهی و ریزه کاری‌های فقهی کفایت نمی‌کند.
حجت‌الاسلام علوی مهر خاطرنشان کرد: کتاب بدون سنت نفی خود کتاب خواهد بود و اگر سنت تنها را نیز بگیریم، نفی سنت روی خواهد داد؛ باید هر دو را در کنار هم قرار دهیم.
در ادامه این جلسه داوران محترم، نظرات داوری خود را در رابطه با طرح مورد نظر ارائه نمودند.
استاد داور، حجت‌الاسلام قائینی:
حجت‌الاسلام والمسلمین محمد قائینی یکی از داوران کرسی نظریه پردازی با بیان این که نظریه پرداز محترم بر اساس محوریت نص قرآنی قائل است که خبر واحد نمی‌تواند مخصص عمومات قرآن و کتاب قرار گیرد، تصریح کرد: در صورت اثبات این نظریه توسط ارائه دهنده محترم، تحولی در مبانی فقهی ایجاد خواهد شد.
دفاعیات حجت‌الاسلام غفوری:
سپس در بخش پایانی این اجلاسیه، حجت‌الاسلام غفوری، با اشاره به این که حجیت ظواهر قرآن فی نفسه است، خاطرنشان کرد: روایات کمک رسان فهم حجیت قرآن هستند.
وی افزود: مسئله توقف فهم قرآن بر مراجعه به روایات اهل بیت(علیهم السلام)، خلاف مبنای اصولیون و اصل دعوا میان اصولیون و اخباریون نیز بر سر همین مطلب است؛ حجیت ظهور قرآن یکی از مبانی این نظریه می‌باشد، که آوردن ۲۰ روایات یا بیشتر نیز تأثیری نداشته و نافی حجیت ظهور قرآن نیست، هرچند اصولیون قرن‌ها پیش به این مسئله پاسخ داده‌اند.
این استاد حوزه با بیان این که باید تحقیق جامعی نسبت به فهم روایات صورت گیرد، ابراز داشت: در این نظریه تنها رابطه بین قرآن و سنت و جایگاه هر کدام در استدلال‌ها، مورد توجه بوده و سخنی در رابطه با عقل و اجماع به میان نیامده است؛ چون مستقلات عقلیه در استنباط احکام کارائی نداشته و اجماع از منظر امامیه به عنوان دلیل مستقل ذکر نشده است و فی نفسه فاقد حجیت است؛ بلکه حجیت اجماع به سنت بر می‌گردد.
ارائه دهنده این کرسی نظریه پردازی با اشاره به این که ما منکر استناد فقها به قرآن نیستیم، خاطرنشان کرد: در مباحث فقهی خلأهایی وجود دارد که موجب آسیب‌هایی شده است؛ این خلأها و آسیب‌ها اتفاقی نبوده، بلکه ناشی از وجود خللی در روش فقهی موجود است.
استاد جامعه المصطفی ادامه داد: هیچ سخنی از حجیت قرآن در علم اصول مطرح نشده است؛ از قبیل ماهیت این حجیت و ویژگی‌های آن، و اینکه آیا با حجیت سنت متفاوت است یا خیر ؟ بلکه اصولیون به رد شبهات اخباری‌ها و دفاع از حجیت ظهورات قرآنی بسنده کرده‌اند .
وی به نمونه‌ای از این کاستی‌ها در استنباطات برخی فقهای بزرگ مانند صاحب جواهر و شیخ انصاری و سید یزدی اشاره کرد و یادآور شد: علی رغم این که حجم کتابهای امامیه در رابطه با آیات الاحکام سه برابر حجم کتابهای آیات الاحکام در سایر مذاهب اسلامی است؛ لکن تدوین آیات الاحکام در قرون اخیر تقریباً منقرض شده است و از سویی مباحث آیات الاحکام هیچ تأثیری در روند اجتهادی ندارد.
حجت‌الاسلام غفوری در ادامه ضمن تأکید بر توجه روز افزون بر آیات الاحکام در تحقیقات فقهی، خاطرنشان کرد: در استنباط احکام فقهی، رجوع به آیات قرآن باید به صورت مبنا و روش مورد توجه قرار گیرد.
وی توجه به قلمرو دلالت آیات کریمه قرآن و محوریت آن در استنباطات فقهی را استحکام بخش استنتاج احکام دانست و یادآور شد: گاهی برای فهم دقیق برخی از اطلاقات آیات قرآنی، باید به بیانات مختلف صدر و ذیل آن آیه نیز توجه نمود.
غفوری در بخش پایانی دفاع از نظریه خود؛ به تبیین مسئله عدم تخصیص یا تقیید قرآن به خبر واحد اشاره و توضیحاتی را در این رابطه ارائه نمود.
گفتنی است؛ در پایان این کرسی نظریه‌پردازی ناقدین محترم، نظرات خود را در رابطه با دفاعیات مطرح شده حجت‌الاسلام خالد الغفوری ارائه کردند و داوران نیز در رابطه با این کرسی نظریه پردازی به شور نشستند.
