شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
خسروشاهی گفت: آیتالله سید رضا صدر عقاید خود را کاملا علمی و همراه با سال‌ها تحصیل و پژوهش به دست آورده بود، او با اطمینان کامل با این عقاید زندگی کرد و تالیفاتش نیز حاصل این عقاید است.
به گزارش شبکه اجتهاد، آیتالله سیدرضا صدر، فرزند آیتالله العظمی سیدصدرالدین صدر و برادر بزرگتر امام موسی صدر در ۱۲ آبان ۱۳۷۳ در سن ۷۳ سالگی در قم درگذشت و در مقبره شماره ۳۳ صحن حرم حضرت معصومه(س) به خاک سپرده شد. مرحوم آیتالله سیدرضا صدر به باور بسیاری از پژوهشگران و اندیشمندان، از جمله مهم‌ترین متفکران عصر حاضر به شمار می‌رفت و ابداعات و نوآوری‌های مهمی در علوم متداول حوزه‌های علمیه داشت. بر این اساس کلاس‌های درس او با استقبال بسیار طلاب و دانشجویان روبه‌رو شد.
آیتالله صدر پیش از شروع هر جلسه تدریس، به ویژه دروس خارج خود، خود تحقیق و پژوهش‌های بسیار انجام می‌داد و پس از هر جلسه نیز مباحثی را که خود تدریس کرده بود، می‌نوشت و این پژوهش‌ها در نهایت به نگارش کتاب‌هایی ختم شد. انتشار این کتاب‌ها نیز معمولا به خواهش شاگردان و طلاب صورت می‌گرفت. از متفکر برجسته معاصر نزدیک به ۵۰ عنوان تالیف به یادگار مانده است.
پس از درگذشت آیتالله صدر، کار نظارت بر انتشار مجموعه آثارش را حجت‌الاسلام سیدباقر خسروشاهی بر عهده گرفت. خسروشاهی، از نزدیکترین شاگردان آیتالله صدر به شمار می‌رفت و بعدها داماد ایشان شد. او به دلیل سال‌ها بهره علمی از آیتالله سیدرضا صدر و آشنایی کامل با منظومه فکری استادش مجموعه آثار را مجددا تحقیق و ویرایش کرده و برای طبع به موسسه «بوستان کتاب» سپرد. بر این اساس تاکنون بیش از ۳۰ عنوان از مجموعه آثار آیتالله صدر منتشر شده و باقی نیز در نوبت نشر قرار دارند.
پس از وفات آیتالله صدر امور انتشار مکتوبات ایشان را بر عهده گرفتم
برای آگاهی از روند انتشار این مجموعه، مهر با حجت‌الاسلام خسروشاهی به گفت‌وگو نشسته است. وی درباره کتاب‌های منتشر شده آیتالله صدر گفت: کتاب‌ها و مکتوبات آیتالله سیدرضا صدر به دو دسته تقسیم می‌شوند؛ دسته نخست کتاب‌هایی هستند که اختصاص به قشر خاصی نداشته و مخاطب عمومی دارند. البته ممکن است که طلاب و فضلا از این کتاب‌ها بیشتر بهره ببرند. از این دست آثار می‌توان به «تفسیر سوره حجرات»، «پیشوای شهیدان»، «حُسن یوسف»، «راه علی»، «مرد وفا» و… اشاره کرد. همه این آثار اکنون منتشر شده و در دسترس عموم قرار دارد.
وی افزود: البته تعدادی از این کتاب‌ها در زمان حیات آیتالله سیدرضا صدر هم منتشر شده بودند، اما چاپ‌های جدید با آن نسخه‌ها تفاوت‌های بسیاری دارد. پس از وفات آیتالله صدر امور انتشار مکتوبات ایشان را بر عهده گرفتم و برای چاپ هرچه بهتر روی آنها کار کردم. منابع را استخراج و ارجاعات و رفرنس‌های مطالب را به صورت پانویس ارائه دادم. کار استخراج منابع نیز بسیار سخت بود، در زمان شروع کار نرم‌افزارهای جست‌وجو فراگیر نشده بودند و من ناچار بودم که به فهرست کتابخانه‌های بسیاری رجوع کرده و منابع را استخراج و مطالعه کنم.
خسروشاهی درباره دیگر تالیفات آیتالله سیدرضا صدر نیز گفت: دسته دیگر آثار مخاطب عمومی ندارد. این دسته از کتاب‌ها نیز منتشر شده و در دسترس علاقه‌مندان قرار دارند. به عنوان مثال کتاب «صحائف من الفلسفه» حاشیه و شرح آیتالله صدر بر «منظومه» حاج ملاهادی سبزواری است. بالطبع مخاطبان این کتاب اهالی فلسفه اعم از طلاب، دانشجویان، پژوهشگران و مدرسان فلسفه هستند. همچنین ایشان کتابی نیز با عنوان «أربعون و مأتا مسئله فقهیه» دارند. این کتاب ۲۴۰ مسئله فقهی را مطرح کرده و روش اجتهاد در این مسائل برای رسیدن به نتیجه مطلوب را نیز آموزش می‌دهد. این کتاب به‌جز آنکه یک منبع آموزشی است مطالب فقهی نوآورانه و بکری نیز در آن وجود دارد. البته تدریس روش اجتهاد بعضا در کتاب‌های گذشتگان نیز به چشم می‌خورد، اما در دوران جدید این آیتالله صدر بودند که این روش را با شیوه خودشان احیا کردند. به طور کل حریت و آزاداندیشی استاد در تالیفات ایشان نیز بروز و ظهور کامل یافته است.
تالیفات منتشر نشده آیتالله سیدرضا صدر
خسروشاهی در بخش دیگری از این گفت‌وگو به تالیفات منتشر نشده آیتالله صدر و چرایی عدم انتشار آنها تاکنون، اشاره کرد و گفت: کتاب‌های فوق تخصصی آیتالله صدر که اکثرا حاصل تدریس دروس خارج ایشان در حوزه است، هنوز منتشر نشده و من اکنون مشغول کار روی این آثار هستم. آیتالله صدر عادت داشت که پیش از هر جلسه درس مطالعه کرده و یادداشت برداری کند. پس از هر جلسه نیز خود ایشان مباحث مطرح شده خودشان برای طلاب، را می‌نوشتند که در نهایت به صورت کتاب مستقلی در می‌آمد. از این دست کتاب‌ها می‌توان به «کتاب الصلاه» و «کتاب صوم» اشاره کرد.
وی ادامه داد: همچنین آقای صدر کتابی را نیز درباره مسئله فقهی ارث زوجه به پیشنهاد آیتالله العظمی بروجردی نوشته بودند. این کتاب‌ها که در زمره آثار فقهی آیتالله صدر قرار می‌گیرند، نیز در آینده‌ای نزدیک منتشر می‌شوند.
کیفیت آثار منتشر شده در زمان حیات آیتالله صدر
خسروشاهی کیفیت تالیفات منتشر شده آیتالله صدر در زمان حیات را به این شرح توصیف کرد: همانطور که بیان کردم اکثر تالیفات دارای مخاطب عمومی آیتالله سیدرضا صدر در زمان حیات ایشان توسط ناشران مختلفی منتشر شده بودند؛ اما به دلیل آنکه ایشان نظارتی بر چاپ این کتاب‌ها نداشتند، ناشران به سلیقه خود آنها را روانه بازار اندیشه کرده بودند. سلیقه ناشران نیز در آن دوران اقتصادی بود و نه علمی. یعنی هدفشان صرفا کسب منافع بیشتر بود، بنابراین دقت نداشتند که کتاب تصحیح شده و بدون غلط منتشر شود یا اینکه فهرست‌هایش مناسب باشد و دیگر مواردی از این دست.
مدیر مدرسه علمیه شیخ عبدالحسین تهران گفت: آیتالله سیدرضا صدر همچنین برای تالیفات‌شان قائل به دریافت حق‌التالیف از ناشران نبودند و خود وجهی را دریافت نمی‌کردند. از این نظر محبوب ناشران بودند، اما پس از درگذشت ایشان من دیدم که اگر ما خود برای انتشار کتاب‌ها اقدام نکنیم، هرج و مرجی پیش آمده و هر ناشری ممکن است با سلیقه خود و بدون دقت کتاب‌ها را منتشر کند. خدا نکند که کتابی به بی‌صاحبی شهره شود. به دلیل آنکه من در زمان حیات استاد کتاب «پیشوای شهیدان» را با نظارت ایشان منتشر کرده بودم، تصمیم بر این شد که در این زمان نیز انتشار کتاب‌ها با نظارت من منتشر شود. «تفسیر سوره حجرات» نخستین کتابی بود که پس از فوت ایشان به کوشش من منتشر شد. شرح حال استاد نیزدر مقدمه این کتاب درج شده که خوب اما ناقص است.
خسروشاهی همچنین در توضیح بیشتر کار تحقیقی خود بر آثار آیتالله صدر گفت: منابع کتابخانه‌های آستان قدس رضوی و مسجد گوهرشاد بسیار کامل است. معمولا هر سال که به مشهد مشرف می‌شدم در حدود روزی ۱۰ ساعت در این کتابخانه‌ها مانده و روی آثار آیتالله صدر کار می‌کردم، چرا که برای نگارش ارجاعات و پانویس‌ها نیاز به منابعی داشتم که ایشان در تالیفات خود از آنها بهره برده بود. همچنین ناچار بودم برای درک هرچه بهتر مخاطب امروزی برخی عبارت‌ها و جملات استاد را در عین امانت‌داری بازنویسی کنم، البته این موارد بسیار جزئی بودند و کتاب‌ها با همان لحن و قلم استاد منتشر شده‌اند. بنابراین کار من روی کتاب‌ها ویرایش تحقیقی بوده است.
تدریس آیتالله صدر پژوهش محور بود
خسروشاهی در بخش دیگری از این گفت‌وگو به برخی جلسات درس اخلاق آیتالله سیدرضا صدر و کتاب‌هایی که از دل آن جلسات بیرون آمد، اشاره کرد: آیتالله صدر شب‌های پنجشنبه جلسات اخلاق در قم برای طلاب داشتند که بسیار مشهور بود. و پس از پایان هر جلسه مباحث القا شده را مانند جلسات درس خارج خود می‌نوشتند.
وی افزود: از دل این نوشته‌ها کتاب‌های «حسد»، «دروغ» و «استقامت» درآمد. بنابراین این کتاب‌ها نیز تالیف خود استاد است و حاصل تقریرات شاگردان نیست. به عبارتی استاد صدر ابتدا کتاب‌های تالیفی خود را تدریس کرده و پس از محک‌های علمی آن را منتشر می‌کردند.
خسروشاهی گفت: در زمان حضور آیتالله صدر در تهران عده‌ای از فضلای دانشگاه خدمت ایشان آمده و فلسفه می‌خواندند. دروسی که در این جلسات ارائه می‌شد در اصل نه فلسفه مشا بود نه فلسفه اشراق. به همین دلیل بعدها یکی از شاگردان تقریرات دروس در این جلسات را منتشر و نام آن را «فلسفه آزاد» گذاشت.
داماد آیتالله سیدرضا صدر درباره اصلاحات خود بر کتاب «فلسفه آزاد» نیز اشاره کرد: پس از وفات آیتالله صدر این کتاب نیز با بازبینی من در زمره مجموعه آثار منتشر شد. ساختار این کتاب در چاپ جدید خود بسیار تغییر کرد. در چاپ گذشته مطالب کتاب به صورت منسجم نبود و مخاطب سردرگم می‌شد و بعضی از مطالب کتاب در جای مناسب خود قرار نداشت. من برای چاپ جدید تقدم و تاخر مطالب را درست کرده تا کتاب سر و شکل درستی به خود بگیرد.
آیتالله صدر فلسفه را به صورت محض تدریس می‌کرد
خسروشاهی روش تدریس فلسفه آیتالله سیدرضا صدر را هم بی‌نظیر خواند و ادامه داد: استاد ما فلسفه را به صورت محض و به عنوان یک علم کامل بحث می‌کردند و اینگونه نبود که آیات و روایات را داخل در مباحث فلسفی کنند.
وی اشاره کرد: قدرت آزاداندیشی و تفکر نقادانه آیتالله صدر در تدریس فلسفه به ویژه تدریس اسفار بسیار فوق‌العاده بود. ایشان هیچگاه نیز دروس فلسفه خود را تعطیل نکردند. حتی در دوره‌ای که آیتالله بروجردی نظر خوشی نسبت به تدریس فلسفه نداشت و علاه طباطبایی ناچار شد به خاطر احترام به مرحوم بروجردی دروس خود را تعطیل کند، آیتالله سیدرضا صدر به تدریس خود ادامه داد و هیچگاه فلسفه را ترک نکرد.
