موضوع‌شناسی ارزهای رمزپایه و بررسی چالش‌های فقهی و حقوقی آن

حجت‌الاسلام دکتر احمدعلی یوسفی استفاده از ارزهای رمزپایه را در بین عرف عقلاء امری رایج دانست و گفت: صرف نظر از اینکه پدیدآورندگان ارزهای رمزپایه چه اهداف سیاسی، امنیتی یا اقتصادی را دنبال می‌کنند، استفاده از ارزهای دیجیتال در حال تبدیل به یک سبک زندگی اقتصاد در سطح دنیاست و در کشور ما نیز بخش عمده‌ای از جامعه حتّی متشرعین در حال استخراج بیت کوین و سایر پول‌های رمزپایه هستند.

به گزارش شبکه اجتهاد، نشست علمی تخصصی «موضوع‌شناسی ارزهای رمزپایه و بررسی چالش‌های فقهی و حقوقی آن»، سه‌شنبه ۹ بهمن‌ماه ۹۷ در تالار امام خمینی(ره) مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) به همّت گروه اقتصاد اسلامی این مرکز برگزار شد.

در این نشست علمی حجت‌الاسلام دکتر احمدعلی یوسفی رئیس مرکز راهبری اقتصاد مقاومتی حوزه علمیه قم، به عنوان ارائه دهنده به تبیین مطالب خود پرداخت و دبیری این جلسه به عهده حجت‌الاسلام عباس شفیعی‌نژاد، مدیر گروه اقتصادی مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) بود.

در ابتدا حجت‌الاسلام شفیعی‌نژاد به تبیین فعّالیت‌های این مرکز در راستای ترویج و نشر آثار مرتبط با مسائل مستحدثه اقتصادی پرداخت و گفت: گروه اقتصاد مرکز فقهی ائمه اطهار(ع) در راستای رسالتی که به عهده دارد تا کنون چندین نشست در زمینه ارزهای دیجیتال و رمزپایه برگزار کرده و نشست حاضر هم در همین رابطه و با همکاری مؤسسه طیبات برگزار می‌شود.

نحوه ورود به مباحث فقهی ارزهای رمزپایه

حجت‌الاسلام یوسفی در ادامه به بیان مطالب خود حول موضوع‌شناسی ارزهای دیجیتال پرداخت و بیان داشت: ابتدا نحوه ورود به مباحث فقهی ارزهای رمزپایه را مورد بررسی قرار دهیم و سپس به بقیه مباحث بپردازیم. نحوه ورود به بحث ارزهای رمزپایه اگر اشتباه باشد، نمی‌توانیم به یک برآیند خوب برسیم.

اگر بخواهیم چیستی یک پدیده اقتصادی را در دستگاه فقه تحلیل کنیم با چه سؤالاتی نسبت به آن پدیده مواجه هستیم و به چه سؤالاتی باید پاسخ بگوییم؟ بنده فکر می‌کنم بر اساس علم اصول سؤال فوق را می‌توانیم در ضمن چیستی، چرایی و چگونگی یک پدیده اقتصادی در بستر علم فقه بررسی کنیم.

چیستی پرداختن به موضوع یک مسئله فقهی است و به عبارتی گفته شده که موضوع در یک مسئله فقهی در حکم علّت است. مقصود از چگونگی در یک پدیده اقتصادی، چگونگی به کارگیری فقهی و اقتصادی یک پدیده است؛ بنابراین به طور مشخص ما از چیستی و چگونگی و چرایی ارزهای رمزپایه با رویکرد ورود به مباحث فقهی ارزهای رمزپایه است.

بررسی لایه‌های موضوع‌شناسی

من نکاتی را نوشته‌ام که لازم می‌دانم به این نکات بپردازم. نکته اول این است که هر پدیده فقهی باید ابتدائاً حول آن یک موضوع‌شناسی دقیق انجام شود و بعد حکم فقهی آن از منابع به روش صحیح فقهی استنباط شود.

ما اگر بخواهیم نسبت به یک پدیده موضوع‌شناسی داشته باشیم سه لایه باید لحاظ شود که در هر لایه حکم فقهی خودش را خواهد داشت که متفاوت از حکم دیگر خواهد بود.

یک موضوع فقهی بدون فلسفه ایجادش و بدون تحوّلات ماهیتی‌اش در طول تاریخ پدید آمدن آن و بدون آثار و پیامدهایش اگر در دستگاه فقه به عنوان موضوع‌شناسی بررسی شود، قطعاً برآیند این نوع موضوع‌شناسی تابع همین نوع از موضوع‌شناسی خواهد بود.

مثلاً همین پدیده پول وقتی به عنوان این اسکناسی که در جیب همه هست بدون نگاه به فلسفه ایجاد و بدون توجه به تحولات و دگرگونی‌های ماهیتی، مورد بررسی قرار بگیرد و موضوع حکم قرار بگیرد، فقیه با این بررسی به برخی از احکام می‌رسد که عموماً احکام پیرامون پول در رساله‌ها با این نوع موضوع‌شناسی صورت گرفته است.

یک مرتبه هم هست که شما موضوع را با لحاظ تحوّلات ماهیتی‌اش در طول تاریخ پدید آمدن آن و همچنین با لحاظ آثار و پیامدهایش مورد توجه قرار می‌دهید که در این‌صورت قطعاً خروجی فقهی چیز دیگری خواهد بود. یک مرتبه هم این موضوع را در درون یک نظام اقتصادی جامع اسلامی موضوع‌شناسی می‌کنیم.

لزوم بررسی فقهی پدیده‌های اقتصادی در قالب نظام اقتصادی اسلامی

در لایه اول و دوم موضوع‌شناسی ممکن است این سؤال برای فقیه ایجاد نشود که آیا اصل وجود این پدیده یک امر ضروری است که ما بخش عظیمی از دستگاه فقه را متوجه احکام فقهی این پدیده کنیم؟

گاهی در اقتصاد آن‌قدر سؤالات از ناحیه نظام سرمایه‌داری متوجه دستگاه فقه ما شده که دستگاه فقه بدون موضوع‌شناسی در لایه‌ها مختلف به پاسخ به آن پرداخته آست در حالی‌که اگر در لایه‌های مذکور موضوع‌شناسی حول آن پدیده صورت می‌گرفت به این نتیجه می‌رسیدیم که این پدیده بر اساس نظام اقتصادی اسلامی اصلاً ضرورت ندارد.

جایگاه دولت در اقتصاد اسلامی

یکی از مسائلی که امروز در اقتصاد ما مطرح است این است که اندازه مجاز دخالت دولت در اقتصاد چقدر است؟ خوب باید ببینیم که این سؤال از کجا مطرح شده است؟

این سؤال از اینجا مطرح شده که نظام اقتصای سکولار انسان‌محور و دور از اراده الهی، بر مبانی خودش با مشکلاتی مواجه شد که مجبور شد دولت را از اقتصاد ببرد و بعد دید که دولت اگر دخالت نکند منافع سرمایه‌داری تأمین نمی‌شود، بنابراین آمدند و دولت در اختیار تأسیس کردند و باز دیدند که مشکلاتی پیش آمد و لذا گفتند باید مشخص کنیم که میزان دخالت دولت در اقتصاد چقدر باید باشد؟

حالا این مسئله به اقتصادهای دیگر هم سرایت پیدا کرد و بدون اینکه مبنا برای ما روشن باشد از فقه خواسته‌ایم به این سؤال پاسخ بدهد که میزان دخالت دولت در اقتصاد به چه میزان است؟

خوب اگر از ابتدا سؤال می‌کردیم که اساساً بر طبق مبانی ما جایگاه دولت در اقتصاد چگونه است؟ پس از پاسخ به این سؤال حالا نوبت سؤال بعدی بود که بپرسیم، میزان این دخالت به چه اندازه است؟ بنده معتقدم که سؤال دوم اصلا در اقتصاد اسلامی هیچ جایگاهی ندارد چون دولت هیچ جایگاهی در اقتصاد ندارد.

پس لازم است قبل از پاسخ به یک سؤال مرتبط با یک پدیده اقتصادی، ابتداء در سه سطح و سه لایه، موضوع‌شناسی صورت بگیرد.

عدم مشروعیّت پدیده بانک در نظام اقتصاد اسلامی

با توجه به این مقدمه امروز ما با یک پدیده مواجهیم به نام ساختار پولی نظام سرمایه‌داری به نام بانک. ما تمام تلاش را می‌کنیم که ماهیّت بانک را بر اساس فقه اسلامی به نحوی سامان دهیم و هزاران احکام فقهی در این بانک مطرح کردیم و دلیلش هم این است که ما در سه لایه بانک را موضوع‌شناسی نکردیم.

دو لایه اول موضوع‌شناسی اصلاً این سؤال را در ذهن ما نمی‌آورد که آیا در نظام اقتصاد اسلامی چیزی به نام بانک مشروعیت دارد یا نه؟ بنده معقتدم که چنین پدیده‌ای در اقتصاد اسلامی وجود ندارد.

حال سؤال این است که اگر نیست، پس چرا ما دستگاه فقهی را معطّل این پدیده کرده‌ایم؟! رفتن به سمت یک پدیده اقتصادی بدون موضوع‌شناسی لایه سوم ممکن است سال‌ها ما را مشغول کند و ما را سرکار بگذارد به نحوی که در میدان دیگران بازی کنیم.

علوم شناختی و خاستگاه آن

نکته بعدی این است که اساساً پول‌های رمزپایه در چارچوب کدام‌یک از پول‌های مرسوم دنیا شکل گرفته است؟ حدود چهل سال پیش، علمی تحت عنوان علم شناختی شکل گرفت که کارشان مرتبط با فرآیند کارکرد ذهن انسان در حوزه‌های مختلف از جمله اقتصاد است که البته پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در باب همین علوم شناختی کاری را به چاپ رسانده که از بهترین کارها در این زمینه است.

به دنبال این علوم شناختی، هوش مصنوعی و جنگ شناختی مطرح شد و این علم به عنوان یک علمی که راهبری جدیدی در عرصه بین‌المللی در افکار عمومی ایجاد می‌کند، به وجود آمده است.

به دنبال آن حکمرانی به کمک علوم شناختی توسّط چند شرکت فضای مجازی از دست دولت‌ها خارج شد مگر اینکه دولت‌ها همسو با این جریان بوده باشند.

سرعت دگرگونی جریان حکمرانی در سطح بین‌الملل

مقام معظم رهبری پارسال تأکید کردند که جریان حکمرانی در دنیا با سرعت بالایی در حال دگرگونی است و حکمرانی از دست دولت‌ها در حال خارج شدن است و در دست چند شرکت است که دولتی مثل دولت آمریکا را هم آن‌ها کنترل و سامان‌دهی می‌کنند.

با این حکمرانی جدید بدون تانک و تفنگ و مسلسل و بمب، کشورها فتح می‌شوند که این جریان از طریق صهیونیست‌ها به شدّت دنبال می‌شود. دولت‌های غیرهمسو باید در مقابل این حکمرانی جدید، افکار عمومی ملت‌هایشان را مدیریت کنند.

بنابراین دولت‌هایی که افکار عمومی را مدیریت می‌کنند، به عنوان مانع برای این حکمرانی جدید محسوب می‌شوند. جریان حکمرانی جدید برای اینکه این مانع را از سر راه بردارند نیازمند یک فناوری و تکنولوژی جدید هستند.

تبیین فناوری «بلاک چین»

فناوری مورد استفاده حکمرانی جدید عبارت بود از «بلاک چین» Blockchain که می‌تواند مانع دولت‌های غیرهمسو را بردارد که عامل و واسطه بین مردم را در روابط تجاری حذف می‌کند.

وقتی پولی بین دو نفر جابجا می‌شود یک واسطه وجود دارد و آن بانک است و دقیقاً این واسطه در رابطه بین حکمرانی جدید و مردم جهان، دولت‌های غیرهمسو هستند و لذا اندیشه اینکه این واسطه حذف شود و جریان حکمرانی جدید با مردم برخورد کند باعث شد اینها «بلاک چین» را مطرح کنند.

گفته می‌شود که عامل ۲۰۰۸ به بعد بانک‌های بزرگ دنیا بودند در حالی‌که هزینه بحران سال ۲۰۰۸ به بعد را بدنه متوسّط به پایین دادند مردم دادند. آمارها نشان می‌دهد که اگر نگوییم همه، قریب به اتّفاق بحران سال ۲۰۰۸ به بعد را مردم متحمّل شدند در حالی‌که بحران توسّط بانک‌ها درست شده بود.

از آنجا این مسئله مطرح شد که ما باید فناوری بلاک چین را به کار گیریم تا کسانی‌که هزینه ایجاد می‌کنند خودشان متحمّل هزینه شوند یا کسانی که برای اقتصاد ایجاد هزینه می‌کنند خودشان متحمّل هزینه شوند نه مردم بیچاره.

حکمرانی جدید تکنولوژی بلاک چین را به کار گرفت که واسطه‌های اقتصادی بین حکمرانی جدید و مردم را از سر راه بردارند.

سیر تطوّرات نهاد پول

ناآرام پول همیشه در حال دگرگونی بوده است. زمانی مبادله کالا به کالا و بعد کالا پول قرار گرفت، بعد درهم، دینار، طلا و نقره، بعد سکه، بعد پول‌های اسکناس، بعد پول‌های الکترونیکی و الآن هم که با پول‌های مجازی یا رمزپایه مواجه هستیم.

دلیل این تحوّلات چیست؟ این نکته را باید توجه داشته باشیم که عرف عقلای عالم در صدد است که پول را با امن‌ترین، سهل‌ترین و کم‌هزینه‌ترین راه ممکن منتقل کند. خوب این دلیل شد که وضع پول از مبادله کالا به کالا به پول‌های مجازی کشیده شود.

نیاز جریان حکمرانی جدید به قدرت اقتصادی با ابزار ارز مجازی

پول‌های رمزپایه نیز بر این اساس به وجود آمد و لذا این پول‌ها باید به سمتی بروند که هم سهولت شان بیشتر شود، هم امن‌تر شوند و هم کم‌هزینه باشد.

پول‌های رمزپایه مبتنی بر فناوری بلاک چین شکل گرفته است تا تعاملات مالی و اقتصادی را بر اساس این سه معیار انجام دهد. با استفاده از پول‌های رمزپایه که بانک‌ها در آن حذف می‌شوند قدرت فرهنگی و اجتماعی جریان حکمرانی جدید زیاد می‌شود.

جریان حکمرانی جدید اگر قدرت اقتصادی و اجتماعی را به دست نداشته باشد حربه اقتصادی اش تکمیل نخواهد شد و برای جریان حکمرانی جدید نیازمند به این پدیده است.

واکنش دولت‌های غیرهمسو با پول‌های رمزپایه

دولت‌های غیرهمسو در برابر پول‌های رمزپایه به سمت پول‌های رمزپایه متمرکز رفتند. پول‌های رمزپایه متمرکز پول‌های رمزپایه‌ای هستند که از نقطه‌ای مدیریت می‌شوند مثل پول‌های موجود که از ناحیه بانک مرکزی مدیریت می‌شوند. دولت‌های غیر همسو آمدند و پول‌های رمزپایه ملّی طراحی کردند تا خودشان را در مقابل بحران‌های ارزی بین‌المللی نجات دهند.

جریان ونزوئلا به بحران جدّی ارزی کشیده شده بود ولی ونزوئلا موفّق شده بود که این بحران را کنترل کند ولی آمریکا این بحران را تبدیل به یک بحران سیاسی کرد که امروز شاهد آن هستیم.

همچنین روسیه هم به همین نحو دچار بحران شده بود ولی من شنیده‌ام که پوتین هفته‌ای بیست جلسه تشکیل می‌داد که جریان پول‌های رمزپایه را متوجه شود و سپس پول‌های رمزپایه‌ای در روسیه طراحی شد برای فرار از بحران ارزی آمریکا.

من در کتاب ماهیّت پول و راهبردهای فقهی و اقتصادی آن که در ۲۵ سال پیش چاپ شده است، جریان پول را تحقیق کرده‌ام و در آنجا به پول تحریری و الکترونیکی اشاره کرده‌ام.

در پول تحریری بنده یک نکته را اشاره کردم که پول با رسیدن به مرحله پول تحریری به نقطه کمال خودش رسید و مسئولین و فعّالیت‌های آن‌ها در حوزه اقتصاد، ابزار قدرت خرید هستند، بنابراین مسئولین ابزار انتقال این قدرت خرید هستند و مسئولین باید به سرعت به سمت ابزارهای انتقال جدید بروند.

زمینه‌های پیشرفت ایران در پول‌های رمزپایه

نکته دیگر این است که گفته شده که جمهوری اسلامی ایران بهشت پول‌های رمزپایه خواهد شد. چون اولاً انرژی و به خصوص برق در ایران بسیار ارزان است، ثانیاً ایران برای دور زدن تحریم‌های ظالمانه به این پول احتیاج دارد و ثالثاً مردم ایران یک روحیه نوخواهی دارند و به این پول‌های رمزپایه گرایش دارند.

تبیین مسائل اساسی پول‌های رمزپایه

مسائل اساسی پول‌های رمزپایه عبارتند از: ۱ ـ مسائل فنی ایجاد و تولید پول‌های رمزپایه، ۲ ـ چگونگی تصاحب پول‌های رمزپایه از ناحیه استخراج، ۳ ـ شناخت ماهیّت و موضوع پول‌های رمزپایه با بررسی مبانی فقهی و حقوقی پول‌های رمزپایه، ۴ ـ احکام فقهی انواع به کارگیری پول‌های رمزپایه در حوزه تولید، توزیع و مصرف، ۵ ـ بررسی وضعیّت پول‌های رمزپایه در ایران، حال و آینده.

بنده آخرین پیشنهادی که بیش از یکسال است دارم مطرح می‌کنم این است که مسئولین نظام بدون فوت وقت به سمت تحقیقی همه‌جانبه در رابطه با پول‌های رمز پایه بروند.

کمیته‌ای متشکّل از فقیه، متخصص امنیتی و متخصص سیاسی، معامله‌گر قهّار پول‌های رمزپایه، ماینرها و استخراج کنندگان این پول‌ها باید نشست‌های متعدّدی داشته باشند.

حکمرانی جدید از طریق پول‌های رمزپایه در حال ربایندگی ذهن‌های مردم هستند و امروز در ایران شاهد مزرعه‌های تولید پول‌های رمزپایه هستیم و بنده اینها را با چشم دیده‌ام.

بخش پرسش و پاسخ

در بخش بعدی این نشست حجت‌الاسلام شفیعی‌نژاد در راستای موضوع‌شناسی پول‌های رمزپایه به طرح چند سؤال از دکتر احمدعلی یوسفی که در ادامه این پرسش‌ها و پاسخ‌ها را می‌خوانید:

 ـ آیا اساساً پول‌های رمزپایه و مشخصاً بیت کوین، پول هستند یا نه؟ اگر پول هستند دلائل تان را بفرمایید. اگر پول هستند پشتوانه‌اش چیست و ارزشش را از کجا به دست می‌آورد؟ و اگر پول نیستند تعامل فقه با پول‌های رمزپایه به چه شکل است؟

یوسفی: اگر فرض کنیم که یک پدیده‌ای عنوان پول نداشته باشد، آیا نباید از حیث فقهی بررسی شود؟ عنوان پول یک موضوع است و ممکن است یک پدیده‌ای هم مطرح شود مثل پول‌های رمزپایه، بر فرض که پول نباشد باز هم جا دارد که در فقه از آن صحبت شود مگر فقه اقتصادی مختص به عنوان پول است؟

بله این بحث مهم است که آیا این پدیده پول‌های رمزپایه مال است یا نه؟ فقه اصلاً کاری به امضای موضوع ندارد. فقه به دنبال بیان احکام تکلیفی و وضعی انواع رفتارها و روابط در قالب انواع پدیده‌های اقتصادی است.

اگر پول‌های رمزپایه خودش مبیع قرار می‌گیرد یا به وسیله پول‌های رمزپایه انواع معاملات انجام می‌شود، می‌تواند در فقه مورد توجه قرار بگیرد، خواه به آن پول گفته بشود یا نه؟

انواع موضوع در فقه

برخی موضوعات مثل نماز تشریعی هستند، برخی از موضوعات مثل گندم تکوینی هستند که اگر یک وقت شک شد که این گندم هست یا نه، باید در آزمایشگاه آزموده شوند و گندمیّت آن به اثبات برسد و یک سری موضوعات هم عرفی هستند مثل تورّم و یک سری از این موضوعات عرفی، عرفی اعتباری عام و برخی دیگر نیز عرفی انتزاعی عام هستند. پول‌های رمزپایه از موضوعات عرفی انتزاعی هستند.

به نظر بنده ترکیب یا عبارت مالیّت شرعی اشتباه است چراکه مال یک موضوع عرفی انتزاعی است و اساساً وقتی که ما می‌بینیم یک عدّه‌ای آمده‌اند و یک شیء را معامله می‌کنند به این دلیل است که آن را دارای مالیّت دانسته‌اند. پول‌های رمزپایه هم یک پدیده عرفی عقلائی است و ما از این که عقلاء به سمت آن رفته‌اند انتزاع مالیّت می‌کنیم.

امروز عرف عقلای عالم نسبت به پدیده پول‌های رمزپایه در حال انجام معامله هستند و لذا از حیث مال بودن تردیدی در آن نیست و شرع و فقه هم تا اینجا کاری ندارد و از اینجا به بعد کار دارد که این معامله چه حکمی دارد؟

تعریف پول در اقتصاد

آنچه ما از پول تعریف می‌کنیم این است که اگر یک پدیده سه خصوصیت واسطه مبادله، ذخیره ارزش و معیار ارزش را داشته باشد ما به آن پول می‌گوییم.

حالا اگر دو تا از این خصوصیات را هم داشته باشد مشکلی نیست که ما به آن هم پول بگوییم. مثلاً اگر خصوصیّت سوم را نداشته باشد گفتن پول به آن مشکلی نیست.

امروز پول‌های رمزپایه هم می‌توانند ذخیره ارزش باشند هم می‌توانند وسیله مبادله باشند و هم می‌توانند معیار سنجش باشند پس ما به آن پول می‌گوییم.

ـ آیا واقعاً عرف عقلاء به این سمت رفته‌اند یا سرویس‌های جاسوسی و قدرت‌های معاند اسلام پشت این قضیه هستند؟ تفسیر شما از پشت پرده‌های این قضیه چیست؟

یوسفی: آنچه ما از عرف عقلاء از آن در فقه یاد می‌کنیم، تعریف عقلاء در مقابل سفیه است به معنای کسی که منفعت خودش در مقابل دیگران را تشخیص نمی‌دهد.

پول کاغذی که می‌خواست ایجاد شود ما گفتیم عرف عقلاء این پول را در زندگی به کار می‌گیرند و اینجا هم عرف عقلاء و انسان‌های متخصّصی به خاطر اغراض سیاسی، امنیتی یا مادّی دست به ایجاد این پول زده و دارد به عنوان یک سبک زندگی اقتصادی جا می‌افتد و بخش عمده‌ای از مردم جامعه حتّی متشرّعین در حال استخراج بیت کوین هستند.

ـ آیا در بحث بیت کوین و پول‌های رمزپایه، بحث غرر، جهالت، تسلّط کفّار، بطلان شرعی و بطلان عرفی وجود ندارد؟

یوسفی: باید مراقب باشیم که بین چند مسئله خلط نشود. ما از طرفی دلیلی داریم که می‌گوید لاتأکلوا اموالکم بینکم بالباطل. سؤال این است که اموال شرعی را می‌گوید یا عرفی؟ بله لاتأکلوا یک حکم شرعی است و مال یک پدیده عرفی است.

در عرف برخی از عقلاء خوک را می‌خورند و شراب هم می‌نوشند، آیا این مال هست یا نه؟ بله مال هست؛ حالا ما می‌گوییم که شارع این را مال نمی‌داند ولی هزار بار هم شارع بگوید شراب مال نیست امّا عرف عقلائی که پول می‌دهند با آن معامله مال می‌کنند لذا امام تصریح دارند که پدیده‌ای که به ید عرف اعتبار می‌شود تنها اسقاطش به ید عرف است. شارع قادر نیست که اعتبارات عرفی را اسقاط کند و شارع نهایتاً می‌تواند احکام تکلیفی و وضعی این پدیده را اعتبار می‌کند.

غرری بودن پول‌های رمزپایه به نحو موجبه جزئی

ـ سؤال دیگر بنده این است که ممکن است شخصی برای استخراج پول‌های رمزپایه وقت زیادی در حد چند سال بگذارد و پول زیادی بابت دستگاه‌هایی که خریداری کرده بدهد و انرژی زیادی نیز مصرف کند، ولی به نتیجه نرسید و هیچ بیت کوینی استخراج نکند، آیا این غرر نیست؟

یوسفی: منشأ غرر جهالت است یا ریسک یا هردو؟ به نظر بنده جهالت است و جاهایی که آقایان ریسک را منشأ غرر دانسته‌اند ریسک را به جهالت برگردانده‌‌اند. پول‌های رمزپایه نهایتاً ریسک را به دنبال دارند و در برخی از انواع استخراج پول‌های رمزپایه نیز ممکن است جهالت باشد ولی به طور کلّی نمی‌توان گفت در پول‌های رمزپایه معامله غرری است و معامله باطل است.

وسائل