«الگوریتم اجتهاد»، تلاشی برای دقیق‌‌سازی و شاخص‌‌سازی فرآیندهای استنباط فقهی

مولف کتاب «الگوریتم اجتهاد» گفت: در کتاب «الگوریتم اجتهاد» تلاش شد تا میان کارکرد الگوریتم‌ها و عملیات استنباط فقهی ارتباط برقرار شود و مسیر قدم به قدمی که فقهاء در استنباط حکم طی‌ می‌کنند تبیین شود و البته این تبیین براساس مبانی اصول فقهی و با استفاده از عملیات میدانی خودِ فقهاء صورت گرفته است.

به گزارش شبکه اجتهاد، کتاب «الگوریتم اجتهاد در هفتمین نمایشگاه تخصصی کتب حوزوی و معارف اسلامی این حوزه، رونمایی شد. حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالحمید واسطی در این مراسم با بیان اینکه در بیست سال گذشته، اولویت اول من، تلاش برای کاربردی سازی علوم حوزوی بوده است و مقصودم از «کاربردی سازی»، دست یابی به امتداد و اثر دانش در حل مسائل عینی است، گفت: به عنوان مثال امتداد آموزش ادبیات عرب در حوزه، باید حداقل منجر به توانایی ترجمۀ بلاغی از آیات و روایات شود؛ یا امتداد آموزش منطق در حوزه، باید حداقل منجر به توانایی ارزیابی تعاریف، استدلال‌ها و کشف مغالطات شود.

مولف کتاب «الگوریتم اجتهاد»افزود: در همین راستا، امتداد آموزش فقه در حوزه، باید منجر به توانایی استنباط موجّه حکم از ادله شود. جنس این اهداف، مهارتی هستند و امور مهارتی نیازمند روش اجرا و یک پایۀ ناکامی‌ها در رسیدن به اهداف مستقیما مربوط به اشتباه یا نقص در روش است.

استادیار پژوهشکده حکمت و دین پژوهی گفت: در وضعیت موجود آموزش در حوزه، طلاب با گزارش مولفِ کتاب درسی از پژوهش‌های مولف در آن موضوع مواجه هستند ولی چگونگی حرکت مولف برای رسیدن به نتایج موجه پژوهشی در پس زمینۀ عبارات کتاب، است یعنی اینکه مولف چگونه فکر کرده است که از فلان مطلب شروع به تحلیل کرده و چگونه فکر کرده است که از فلان تحلیل استفاده کرده و چگونه فکر کرده است که در این مرحله از چنین استنادی استفاده کرده و چگونه فکر کرده است که از فلان استدلال بهره برده است.

واسطی بیان کرد: علم اصول فقه که مبناسازی برای استنباط موجه را به عهده دارد سبدی از مبانی و نظریه‌های پشتیبان برای استنباط را در اختیار قرار داده است ولی مسیر قدم به قدم استنباط که این مبانی و نظریه‌های پشتیبان در آن مسیر جانمایی شده باشند، بیان نشده است لذا نیاز به «روش» برای رسیدن به نتایج و نیاز به تبیین مراحل قدم به قدمِ تحقق آن روش، سبب توجه به «الگوریتم‌ها» شد.

وی تصریح کرد: الگوریتم، اصطلاحی ریاضی است که برای تعیین مراحل قدم به قدم حل یک مساله و انجام یک کار با تمام جزئیاتش به کار‌ می‌رود و با استفاده از آن، به دقیق سازی پرداخته‌ می‌شود تا در کوتاهترین مسیر و بدون خطا به نتیجه رسیده شود.

مولف کتاب «الگوریتم اجتهاد» گفت: در کتاب «الگوریتم اجتهاد» تلاش شد تا میان کارکرد الگوریتم‌ها و عملیات استنباط فقهی ارتباط برقرار شود و مسیر قدم به قدمی که فقهاء در استنباط حکم طی‌ می‌کنند تبیین شود و البته این تبیین براساس مبانی اصول فقهی و با استفاده از عملیات میدانی خودِ فقهاء صورت گرفته است.

این استاد حوزه علمیه مشهد افزود: فقیه، در مسیر کلی استنباط، ابتدا با مساله روبرو‌ می‌شود، سپس به ادله مراجعه‌ می‌کند تا پاسخ مساله را پیدا کند. این مسیر، حداقل با طی فرآیندهایی انجام‌ می‌شود.

واسطی این فرایندها را شامل فرآیندهای مساله ‌شناسی، کشف حداکثری آیات و روایاتی که احتمالا به مساله مربوط‌ می‌‌شوند، کشف حداکثری قرائنی که احتمالا به مساله مربوط‌ می‌شوند، تصفیه اولیه گزاره‌‌های غیرموجه، تنظیم و ترتیب ادله، تولید اصل اولیه عقلی و عقلایی، استظهار از ادله قرآنی و فرآیند جمع دلالی ادله قرآنی‌ می‌شود.

وی بیان کرد: فرآیندهای استظهار از روایات، بررسی انسجام روایات با قرآن، جمع دلالی روایات، یافتن حداکثری اقوال فقهاء در حکم مساله و استدلال آنها، بررسی تطبیقی میان نتایج حاصل شده با استنباط انجام شده توسط فقهاء، تشخیص اصل‌‌های محتملا متناسب با مساله، ایجاد انسجام میان اصل‌‌های احتمالی جاری در مساله، تطبیق اصل بر مساله و صدور حکم، کشف تبعات و لوازم اجرایی حکم شرعی، حل مشکلات احتمالی اجرای حکم و فرآیند صدور متن فتوا از دیگر فرایندهای مسیر کلی در استنباط‌ می‌باشد.

مولف کتاب «الگوریتم اجتهاد» گفت: هر کدام از مراحل فوق، نیازمند پاسخ به این سوال است که «این فرآیند چگونه باید اجرا شود؟»؛ برنامه پژوهشیِ «الگوریتم اجتهاد» به دنبال پاسخ به این سوال در مراحل فوق الذکر است و در چهار جلد پیش بینی شده است.

وی جلد اول را الگوریتم مساله شناسی، دلیل یابی و قرینه یابی، جلد دوم را الگوریتم استظهار از ادله، جلد سوم را الگوریتم جمع دلالی و جلد چهارم، الگوریتم اصول عملیه عنوان کرد و افزود: کتاب حاضر، جلد اول از این مجموعه است که تلاشی برای دقیق‌ سازی و شاخص ‌سازی در فرآیندهای استنباط، در سه محورِ «مساله شناسی، دلیل یابی و قرینه یابی» است و در ۱۴ بستۀ روشی که حاوی ۱۲۰ دستورالعمل علمی برای رسیدن به استنباط روشمند است ارائه شده است.

واسطی بیان کرد: این الگوریتم، در یک مصداق که «تعیین حکم هبه زوج به زوجه» است در همین کتاب تطبیق شده و با نتایج استنباطات فقهاء مقایسه و ارزیابی گردیده است. این ارزیابی نشان داد که‌ می‌توان از این الگوریتم با اطمینان استفاده کرد.

مولف کتاب «الگوریتم اجتهاد» در خصوص این بسته‌های ۱۴ گانه گفت: بسته اول به روش مواجهه با مساله و تبدیل موضوع به مساله و به اصطلاح فقهی و اصولی چگونگی «تحریر المساله یا تنقیح المساله یا تنقیح محل نزاع»‌ می‌پردازد. بسته دوم، مربوط به چگونگی تحلیل مفردات مساله و معنای لغوی آنهاست، بسته سوم به چگونگی دست یابی به تعریف اصطلاحیِ مفردات مساله پرداخته است؛ بسته چهارم چگونگی احتمال پردازی برای تعیین انواع حالات محتمل در مساله را بررسی‌ می‌کند.

واسطی افزود: از بسته پنجم به مرحله دلیل یابی وارد‌ می‌شود و چگونگی تشخیص مفاهیم مرتبط و کلیدواژهای لازم برای جستجو در ادله مربوط به مساله و چگونگی دست یابی حداکثری به ادله را بیان‌ می‌کند؛ بسته ششم، روش قدم به قدم جستجوی حداکثری نسبت به آیات مرتبط را ارائه کرده است؛ بسته هفتم روش قدم به قدم جستجوی حداکثری در روایات را توضیح داده است به طوری که به اصطلاح فقهی و اصولی، «یأس عن الفحص» حاصل شود.

مولف کتاب «الگوریتم اجتهاد» بیان کرد: از بسته هشتم وارد به مرحله «قرینه یابی»‌ می‌شویم تا بتوان تمام قرائن محتملی که ممکن است مدلول ادله را تحت تاثیر قرار دهد و اکتشاف شود لذا بسته نهم به چگونگی کشف قرائن عقلی‌ می‌پردازد و بسته دهم چگونگی کشف مقاصد الشریعه را بیان‌ می‌کند؛ بسته یازدهم چگونگی کشف عمومات فوقانی و مذاق شارع را توضیح داده است، بسته دوازدهم به چگونگی کشف اشباه و نظائر براساس قرائت شیعی پرداخته است و در قسمت پایانی، بسته سیزدهم چگونگی کشف اسباب نزول آیات و بسته چهاردهم چگونگی کشف اسباب صدور احادیث را توضیح داده است.

براساس گزارش خبرگزاری حوزه علمیه خراسان، استاد واسطی در پایان گفت: با طی این مراحل، مجموعه ادله و قرائن مرتبط با مساله آماده شده است تا به مرحله استظهار برود که جلد دوم این مجموعه به الگوریتم استظهار اختصاص دارد و به لطف الهی آن هم تدوین شده و در مراحل انتشار قرار دارد.

یاداوری می‌شود، کتاب الگوریتم اجتهاد: جلد اول ـ روش‌شناسی استنباطی در سه محور مسئله‌یابی، دلیل‌یابی و قرینه‌یابیاثر حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالحمید واسطی با قیمت ۱۷۵۰۰۰ تومان راهی بازار نشر شد.

علاقمندان جهت تهیه کتاب و یا اطلاعات تکمیلی می‌توانند به وبگاه رسمی سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی به نشانی: www.poiict.ir مراجعه کنند.