مقالات دفتر سوم «صد سالکی حوزه قم»

سومین دفتر «مجموعه مقالات صدسالگی حوزه قم» به کوشش استاد رسول جعفریان با ۲۴ مقاله از اساتید و پژوهشگران، توسط نشر مورخ به زیور طبع آراسته شد.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری در اواخر زمستان سال ۱۳۰۰ هجری شمسی (۲۲ رجب ۱۳۴۰ق) وارد قم شد و این نقطه آغازین تأسیس حوزه قم است. حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر رسول جعفریان کوشیده است مجموعه مقالاتی به مناسبت صدساله شدن حوزه علمیه قم تدوین و تهیه نماید.

پس از انتشار دفتر اول و دوم صدسالگی حوزه قم، با همراهی اساتید و استقبال فضلا، مجموعه دیگری از مقالات درباره حوزه قم به همت این استاد تاریخ تدارک دیده شد و به‌تازگی از سوی نشر مورخ در ۷۵۳ صفحه چاپ و عرضه شده است.

شماری از مقالات و برخی گفتگوها درباره جریان کتاب، مجلات، فصلنامه‌ها و مطبوعات در حوزه علمیه قم است. برخی از مقالات درباره یک قرن خطابه، یک قرن مرجعیت شیعه، علوم عقلی در حوزه نوپای قم و توضیح المسائل آیت‌الله بروجردی می‌باشد.

مواجهه متفاوت نخست وزیران: امینی و علم با مراجع، گزارشی از سفرنامه آیت‌الله مصباح یزدی و تأملات آیت‌الله سید محمد محقق داماد در مسأله ولایت فقیه از مطالب دیگری است که در این مجموعه مورد توجه قرار گرفته است؛ همچنین چالش حوزه علمیه قم، برابر کتاب شهید جاوید و واکاوی برخی از چهره‌ها که نقش ویژه‌ای در قم و نیز در ارتباط با علما داشته‌اند و… در این مجموعه مورد بررسی قرار گرفته است.

عناوین مقالات دفتر سوم «صد سالکی حوزه قم» بدین شرح است:

۱. مواجهه متفاوت نخست وزیران: امینی و علم با مراجع / رحیم روح‌بخش

۲. تعامل حوزه علمیه قم با شبکه روحانی – بازاری کشور / رحیم روح‌بخش

۳. یادداشت‌هایی کوتاه و گزارشی از مطبوعات و… درباره حوزه قم / رسول جعفریان

۴. علوم عقلی در حوزه نوپای قم / محمدرضا غفوریان

۵. مکاتبات آستانه قم در دوره تولیت محمدباقر حسینی با لکهنو و سامرا / فرشته کوشکی

۶. سه گزارش: مجله بررسی مطبوعات… قم به روایت اطلاعات ماهانه و… / فرید قاسمی

۷. با طعم غرناطه: گزارشی از سفرنامه آیت‌الله مصباح یزدی به … / محمدحسین فروغی

۸. از لسان قم تا لسان قوم: توضیح المسائل آیت‌الله بروجردی / محمدحسین فروغی

۹. تأملات آیت‌الله سید محمد محقق داماد در مسأله ولایت فقیه / محمد سروش محلاتی

۱۰. یک کتاب و یک حوزه: چالش حوزه علمیه قم، برابر کتاب شهید جاوید / مصطفی ایزدی

۱۱. میان پاکستان و قم: مدارس زنان شیعه و … / مریم ابوذهب / ترجمه سید کمال دعایی

۱۲. یک قرن مرجعیت شیعه (۱۳۴۰ – ۱۴۴۰ق) در یک فهرست / ناصرالدین انصاری

۱۳. یک قرن خطابه در حوزه علمیه قم /ناصرالدین انصاری

۱۴. زندگی عبدالحسین صاحب الداری و اسنادی درباره معافیت طلاب / علی سلیمانی بروجردی

۱۵. گزارش سه مجله حوزه، بینات و آینه پژوهش در گفتگو با استاد محمدعلی مهدوی راد

۱۶. گفتگو با حجت‌الاسلام والمسلمین شهرستانی درباره مجله تراثنا

۱۷. فصلنامه علوم حدیث: از تأسیس تا تحویل (شماره ۱ – ۵۸) / مهدی مهریزی

۱۸. تاریخچه چاپ و چاپخانه در قم از آغاز تا پایان عصر پهلوی / مجید داداش نژاد

۱۹. جریان کتاب در حوزه علمیه قم / علی صدرایی خوبی

۲۰. استاد سید غلامرضا سعیدی در قم / مجید فرخ زادی

۲۱. سید ابوالفضل تولیت از نگاهی دیگر / محمدمهدی هادی‌به

۲۲. عزل تولیت قم و جایگزینی مشکوه به روایت اسناد / حمیدرضا کرمی پور / رضا مختاری

۲۳. یک جهان وطن گرایی دینی: قم در آینه تبادلات فراملی / سپیده پارسا پژوه / سید کمال دعایی

۲۴. مرحوم آقا (جد خاندان روحانی قم)

درباره صدسالگی حوزه قم و دفتر سوم

نقش سازمان روحانیت در تاریخ ایران، به ویژه از دوره صفوی به این طرف، نقشی حساس و قابل تأمل بوده است. به نظر می‌‎رسد، روحانیت در مقایسه با نظامات و نهادهای طایفه‌‎ای و قبیله‌ای موجود در ایران و نیزدر مقایسه با دستگاه‌های اداری یا حزبی در مملکت با محوریت دولت، سلطنت و مجلس و هر نوع مرکز قدرت دیگر، از نوعی شبکه ویژه برخودار بوده و با تمام موارد مشابه خود متفاوت است. تکیه بر باورهای دینی و خط حفظ سنت‌ها، هسته مرکزی این قدرت میان توده‌ها بوده و پس از آن، وجود مدارس دینی، خمس، مساجد و منبر، موقوفات، محضر و اموری از این دست، آن را به یکی از مهم‌ترین ‎شبکه‌های موجود و مؤثر در کشور تبدیل کرده است. حوزه قم در این صد سال درگیر چه مباحثی بوده و چگونه با چه ایده‎‌هایی در این دنیای پرتلاطم طی مسیر کرده است؟

در چهار قرن گذشته، نخستین‌بار اصفهان با تعریف «شیخ الاسلام» و تعیین شیخ‌الاسلامان و امامان جمعه برای سایر شهرها، و نیز تعیین صدر و در مقطعی ملاباشی، به مرکزیت این شبکه تبدیل شد. با سقوط اصفهان، برای مدتی ایران از مرکزیت  علمی ـ حوزوی دور افتاد و بسیاری برای تحصیل و وصل شدن به رأس این شبکه که مرجعیت بود، به عتبات رفتند. زمانی که قاجاریه به قدرت رسید، تهران تبدیل مرکز «دولت شیعه» شد، اما همزمان، اصفهان و مشهد و تبریز، همچنان شهرهای قدرتمندی در این زمینه بودند. قم نیز رشد چشمگیری در دوره قاجاریه داشت. داستان این تغییرات را تا تأسیس حوزه علمیه قم در آغاز دوره جدید ایران ـ کمی بعد از کودتای ۱۲۹۹ ـ می‌‎دانیم. ایران پهلوی، وارد مرحله تازه‌‎ای از نوگرایی شد و به طور طبیعی با علما، حوزه‌های دینی و تفکر جاری در آن درگیر شد.

از سوی دیگر، استقلال عراق، سختگیری در مرزها، و مسائل مالی و سیاسی، سبب شد تا دولت مدرن در ایران، در اندیشه کاهش ارتباط با نجف بیفتد. در این زمان حوزه‎ای جدیدی در ایران تأسیس شد، حوزه‌ه‎ایی که کم و بیش می‌بایست ضمن انجام وظایف سنتی، موضع خود را با تجدد روشن کند. طبعا در جریان کوشش دولت، مرجعیت را نمی‌شد حذف کرد، اما فکر این بود که باید آن را کنترل و محدود کرد، امری که کاملا اتفاق نیفتاد و فعالیت دولتی‌ها و متجدان، با توجه نفوذ و قدرت روحانیت به عنوان یک شبکه مستقل و متکی به سنت، سازگاری و تناسب نداشت. در این زمینه جدالی آغاز شد که بخشی از آن فکری و بخشی دیگر سیاسی بود. حوزه به تعبیری روحانیت، از مشروطه تا این وقت، تغییراتی کرده، اما در کل حافظ سنت بود، در حالی که جهان در حال تغییر می‌‎نمود؛ و این چالشی سخت را درست در وقتی که حوزه قم تأسیس شد پدید آورد. رقابت بر سر حفظ سنت‌‎ها از جهاتی توسط مرجعیت دینی، و ترویج نوگرایی در زمینه‌های مختلف توسط نیروهای تازه به دوران رسیده و آموزش دیده جدید در کار بود.

بسیاری از نیروها و اقداماتی که می‌‎بایست مسیر حرکت کشور تعیین و تأمین می‌‎کرد زیر فشار این دو نیروی متعارض بود، به طوری که هر کدام، با استفاده از قدرت و شبکه‌ه‎ای که  برای اعمال آن در اختیار در اختیار داشتند، برای ترویج اندیشه‌‎ها و ایده‌های خود تلاش می‌کردند. یکی دیگری را به فساد و تباهی و ویرانی سنت‌ها متهم می‌کرد و دیگری، طرف مقابل را  ارتجاع سیاه لقب می‌داد. تقریبا زبان مفاهمه‌ای هم در کار نبود. در دوران پهلوی اوّل و دوم، فعالیت‌های رژیم پهلوی در ترویج افکار جدید تلاش می‌کرد، و حوزه می‌کوشید تأثیر آنها را محدود کرده، سنت‌های دینی و پیشینی را ترویج کند. هر دو نیازمند قدرت بودند و باید پایگاه‌های خود را استوار و این رقابتی را در عرصه سیاست و اقتصاد هم ایجاد می‌کرد. بخش مهمی از منازعات صد سال گذشته همین امور و مظاهر و پیامدهای آن است. در واقع، نگاه معارضه بر عمده فعالیت‌‎ها حاکم بود. کوشش برای داشتن رسانه، تلاش برای بدست آوردن هزینه‌های مالی کافی، خلق افکار و اندیشه‌ها، تمسک به پاره‌ای از مسائل دینی ـ اجتماعی، و از آنجا تا ایجاد محدودیت برای یکدیگر، حذف کردن مخالف، و بسا تلاش مختصری برای اصلاح، از فعالیت‌های است که می‌توان در تمام این صد سال مظاهر دِرام گونه آن را مرور کرد. یک طرف مهم این ماجراها، موضع حوزه برابر غرب بود که با حضور و حتی در غیابش، به دلیل فرهنگی که ترویج می‌کرد، همه این مسائل را تحت‌الشعاع قرار می‌‎داد.

به نظر می‌رسد، اختلاف‌نظرها، به تدریج بیشتر و بیشتر شد تا آن که در انقلاب سال ۵۷ یکی بر دیگری غلبه کرد، بر همان «دیگری» که روزی در مشروطه بر او غلبه کرده بود. از آن به بعد، و در طول این چهل و اندی سال، حوزه همچنان درگیر آن تعارض و وعده‌هایی بود که برای بهبود وضع گذشته داده بود. این انتظار در چارچوب مسائلی بود که طی دو سه دهه قبل از آن وعده اصلاحش را در صورت بدست آوردن قدرت داده بود. اگر بگوییم بسیاری از آرمان‌هایی که برای نمونه در مجله «مکتب اسلام» و موارد مشابه مطرح شده بود، اکنون در انتظار پیاده شدن بود، سخن غریبی نگفته‌‎ایم. طبعا دایره این انتظارات بیشتر بود و روز به روز که مسائل و مشکلات تازه‌‎ای مطرح می‌شد، مثلا در حوزه اقتصاد یا اخلاق و فرهنگ، می‌‎باید راه‌حل‌‎هایی که بتواند مسیر تازه‌‎ای را تعریف کنند ارائه می‌شد. اکنون که نزدیک به ۴۵ سال از آن زمان می‌گذرد، درک درست آنچه در این زمینه ارائه شده، جالب خواهد بود. تجربه‌ای است مهم، به ویژه که در این سال‌ها، تنها بحث نفی میراث پهلوی نبوده، بلکه نوعی مواجهه با اندیشه‌های جهانی هم بوده است. بحران‌های فکری موجود در عالم که موج آن به ایران می‌‎رسد، همواره حوزه قم را در شرایطی قرار داده که نسبت به آنها موضع‌گیری کند. این که نتیجه چه بوده و چه به‌دست آمده، می‌تواند در بررسی‌هایی که صورت می‌گیرد، روشن شود. طبعا شناخت سازوکار تحولات حوزه، مدارس دینی و توسعه آنها، برنامه‌های آموزشی جدید و بسیاری از این دست امور، از جمله مسائل مالی آن، از موضوعاتی است که می‌تواند و باید مورد بررسی قرار گیرد.

شناخت حوزه قم در این صد سال، به این آسانی ممکن نیست و ما نیازمند شناخت دقیق‌‎تر، وسیع‌‎تر، و علمی‌تری بر اساس اصول تحقیق روز هستیم. باید واقع‌بینانه آن را شناخت و به‌درستی ‎دریافت که حوزه قم، چه مسیری را آن هم در چه شرایطی طی کرده است. موضوع تحولات فکری دست کم از دید مسائل دیگر مهم‌تر است، اما تحقیق و نوشتن در این باره، در داخل حوزه قم، چندان مورد توجه نیست.

مجموعه حاضر، شامل ۲۴ مقاله و نوشتار است و چنان که ملاحظه می‌فرمایید برخی از مقالات به روشنی درباره جریان‎‌‌های فکری داخل حوزه، و نیز مرور بر گفت‌وگوها و مجادلات فکری است که میان حوزویان و یا بین آنان و گروه‌‎های دیگر جریان داشته است. نمونه آن مقاله‌ای است که در این شماره در باره انعکاس ماجرای شهید جاوید در حوزه نوشته شده است. مصاحبه جناب استاد مهدوی‌‌‌راد هم شرحی از اهدافی است که برای مثال مجله «حوزه» در رویکرد خود در ارائه تفسیر جدید از رسالت حوزه داشته است.

لازم به ذکر است، طی یکسال و نیم گذشته، سه مجلد از این سلسله «صدسالگی حوزه قم» منتشر شده است. دفتر اول شامل ۱۸ مقاله، دفتر دوم ۲۱ مقاله و دفتر سوم ۲۴ مقاله که جمعا ۶۳ مقاله تقدیم خوانندگان شده است.

یادآوری می‌شود، ۱۸ مقاله دفتر اول در ۶۴۵ صفحه عبارتنداز: «از پیشکاری آیت‌الله حائری تا مبارزه با تجدد (شرح حال میرزا مهدی بروجردی) به قلم رسول جعفریان»؛ «زندگی طلبگی در حوزه حاج شیخ عبدالکریم حائری (بر اساس دیوان فردوس فراهانی) به اثر رسول جعفریان»، «نشاط ادبی در سنّت حوزه علمیه قم به نگارش سید مصطفی محقق داماد»، «بازخوانی تأسیس حوزه علمیه قم در متن تحولات منطقه‌ای به تحقیق رحیم روح‌بخش»، «آیت‌الله حاج میرزا محمد ارباب قمی (جد خاندان اشراقی) مکتوب غلامرضا امیرخانی»، «انتقادهای حوزه قم از جامعه ایرانی دوره پهلوی دوم (بر اساس منبرهای آیت‌الله مکارم شیرازی) به تحقیق رسول جعفریان»، «تأسیس حوزه قم، تقدیر یا تدبیر (سیری در اخبار لاهوتی و کراماتی درباره تأسیس حوزه) به قلم رسول جعفریان»، «نامه‌هایی درباره حوزه علمیه و طلاب در اسناد تولیت به همت فرشته کوشکی»، «اوضاع فرهنگی و اجتماعی دوره پهلوی اوّل در استفتائات حاج شیخ عبدالکریم مکتوب رسول جعفریان»، «آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی و نظریه دولت عرفی – شرعی به نگارش محمد سروش محلاتی»، «حوزه علمیه قم پایگاهی در برابر استبداد و استعمار به قلم سید جواد ورعی»، «چالش استقلال حوزه‌های علمیه در عصر پهلوی به تحقیق رحیم روح‌بخش»، «مرجعیت تخصصی، شورای افتاء؛ شرحی بر نگاه آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری به نگارش سید ضیاء مرتضوی»، «نقش مراجع و روحانیان در پیشبرد وضعیت رفاهی مردم شهر قم به همت مجید داداش نژاد»، «فهرست اسناد برجای مانده از آیت‌الله شیخ مرتضی حائری از سوی رسول جعفریان»، «اسنادی از مراجع تقلید و طلاب حوزه علمیه قم به روایت رحیم روح‌بخش»، «یادی از مجموعه ریسباف قم به کوشش علی قیصری» و «روحانیانِ جهرم از حوزه شیراز تا حوزه قم به نگارش محمد کریم اشراق».

همچنین، ۲۰ مقاله دفتر دوم در ۷۵۱ صفحه عبارتنداز: «اصلاحات ارضی و چالش دربار با علما، به قلم رحیم روح‌بخش»، «عقلانیت آیت‌الله حائری در شکل‌گیری حوزه علمیه قم، اثر سید ضیاء مرتضوی»، «مواجهه فقهی حاج شیخ عبدالکریم حائری با مظاهر تمدّن، به نگارش محمد سروش محلاتی»، «رساله مؤسس: نگاهی به رساله عملیه آیت‌الله شیخ عبدالکریم حائری، تحقیقِ مجید غلامی جلیسه»، «فضای باز سیاسی دهه بیست، زمینه‌ساز احیای حوزه علمیه قم، مکتوب رحیم روح‌بخش»، «وصف علمای قم در شعر شیخ محمدعلی انصاری، به همت رسول جعفریان»، «شیخ محمدعلی انصاری و ادبیات ردیه نویسی در قم، کوشش رسول جعفریان»، «نقش حوزه و روحانیت در تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، پژوهش سید جواد ورعی»، «ادبیات نقادی تمدن غرب در قم (سال‌های ۱۳۴۱ تا ۱۳۵۷ش)، به قلم رسول جعفریان» و «چندمعنایی تعبیر «حوزه علمیه قم» در دو وقفنامه، به تحقیقِ امید رضایی»، «تبعیدی‌های حوزه علمیه قم در دوره پهلوی، تحقیقِ رحیم روح‌بخش»، «آیت‌الله شیخ ابوالقاسم دانش آشتیانی، اثر مهدی سلیمانی آشتیانی و اسدالله عبدلی آشتیانی»، «قم به روایت سالنامه دبیرستان حکمت و مجله راه سلامت، پژوهش فرید قاسمی»، «برگ‌هایی از تاریخ حوزه علمیه قم، به کوشش رسول جعفریان»، «زندگی و کارنامه سید ابوالفضل تولیت، اثر حسین قربانی»، «سید ابوالفضل تولیت و تاریخ بنای شهرک امام خمینی، تحقیقِ محمدمهدی ‌هادی‌به»، «بیوت علمی قم در قرن چهاردهم، نگارش ناصرالدین انصاری»، «آیت‌الله شیخ محمد خالصی‌زاده و چالش در قم، به قلم حمید کرمی پور و رضا مختاری اصفهانی»، «سرگذشت کتابخانه دار التبلیغ اسلامی، اثر ابوالفضل عرب‌زاده» و «احمد اثنی‌عشری، روحانی و شاعر قمی، تحقیقِ سمیه و فرشته اثنی‌عشری».

گفتنی است، علاقه‌مندان برای کسب اطلاعات بیشتر و تهیه کتاب می‌توانند با شماره تلفن ۰۲۵۳۷۷۳۱۳۵۵ تماس حاصل نمایند.