جامعه الازهر؛ مهمترین مرکز اسلام سنّتی اهل سنّت

شبکه اجتهاد: در جهان اسلام معاصر، اسلام سنّتی در مذاهب، شاخه‌‌ها و مناطق متعدد پیروان زیادی دارد؛ ولی بجاست «جامعه الازهر الشریف» را والاترین نماد اسلام سنّتی، برترین مفسّر، مرجع نهایی و فصل الخطاب این گفتمان در بین اهل سنّت دانست.

جامعه الازهر به عنوان نماد اسلام اعتدالی با برداشت‌‌های تساهل آمیز و قرائت‌‌های تسامح اندود و با غلبه چهره تصوّف، مقبولیّتی خدشه ناپذیر در جهان اسلام دارد و مرجعیّت اصلی دینی جهان اهل سنّت را به عهده دارد.

عباس محمود عقاد تاریخ نگار، ژورنالیست و ادیب شهیر مصری بر این باور بود که سال‌‌‌های متمادی در قرون وسطی بر جهان اسلام گذشت، در حالی که اهل سنّت غیر از جامعه الازهر، قبله‌‌‌‌ای ‌‌‌برای علوم دینی نمی‌‌‌‌شناختند.

در حال حاضر خطرناک‌ترین رقیب اسلامِ سنّتی و کلان چالش فراروی آن، اسلام سلفی است. اقبال روزافزون به آرای تکفیری ابن‌تَیْمِیّه حَرّانی (م۷۲۸قمری)، رشد مکاتب حدیث گرایی جدید، به حاشیه رانده شدن تصوّف در جهان اسلام، کم رمق شدن شاخه اخوانی اسلام سیاسی، ضعف ساختاری الازهر و بی رغبتی مسلمانان به نسخه‌‌‌‌‌های عملیّاتی فقه سنّتی، دست در دست هم رشد قارچ گونه سلفی گری در جهان اسلام و به ویژه درون الازهر را رقم زده است.

آسیب شناسی همایش‌‌های تقریب و وحدت امّت اسلامی برگزار شده نشان می‌دهد که چنین کنفرانس‌‌هایی نتوانسته است گِرِهی از مشکلات جهان اسلام را باز کند. پیشنهاد برگزاری همایش‌‌های غیردولتی مختص به جریان‌‌های سنّتی جهان اسلام با محوریت سردمداران سنّتی‌‌های قم، الازهر و… با بررسی چالش‌‌ها، مخاطرات و راهکارهای عملیّاتی در یک میز مشترک می‌تواند به تقویت جبهه مستحکم گفتمان سنّتی در برابر افراط گری منتج شود. به همین مناسبت در یادداشت پیش رو به نکاتی در مورد پیشینه این دانشگاه، ساختار کنونی و رؤسای فعلی آن اشاراتی خواهیم داشت.

یکم: جامع الأزهر (جامعه الأزهر الشریف) بزرگترین و عالی ‌‌‌ترین نهاد دینی جهان اسلام و یکی از کهن ‌‌‌ترین و معتبرترین مراکز (علمی- دینی– تبلیغی- فرهنگی) جهان اسلام است که ۱۰۸۳ سال قدمت در جهان اسلام دارد. بنیان‌گذار جامع‌الازهر، جوهر کاتب صِقِلّی (سیسیلی)، فرمانده ارشد المعزلدین الله (م۳۶۵قمری) است که این مرکز را مسجد و مدرسه‌‌‌‌ای ‌‌‌تأسیس کرد که مبلغین فاطمیان را آموزش و تربیت کند تا مذهب شیعیان اسماعیلی شیعه را تبلیغ کنند. بنا به تصریح ابن طغری بردی مورخ تاریخ مصر (متوفی ۸۷۴قمری) و صاحب «النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره»  این مرکز در هفتم رمضان ۳۶۱ هجری قمری در زمان خلافت فاطمیان اسماعیلی تأسیس  و به تیمّن و تبرّک از نام دختر رسول خدا (س) به «جامعه الزهرا (س)» نام گذاری شد و پس از قلع و قمع خلافت فاطمی توسط صلاح الدین ایّوبی نام آن به «جامعه الازهر» منقلب شد.

دوم: الأزهر نقش کلیدی در حفظ و گسترش فرهنگ و زبان عربی و حفظ آن بعد از انقراض عباسیان در بغداد داشت و سالیان متمادی  نقش مهمی در حفظ زبان ترکی در ایام خلافت عثمانیان و دوران محمد علی پاشا داشت. تأثیر مهم الأزهر بر حکومت‌‌ها و جلوگیری از ظلم آنان و کنش‌‌‌‌‌های سیاسی فراوانی که در تاریخ خود برجا گذاشته و غیر قابل اغماض است. مقابله الازهر با اشغال فرانسه در زمان ناپلئون بناپارت در سال ۱۷۹۸میلادی و آغاز انقلاب برضد استعمار که در نهایت باعث خروج فرانسویان از مصر شد بر تارک الازهر نشسته است.

سوم: در الأزهرشناسی و آشنایی با این نهاد با چند عنوان متمایز رو به رو هستیم که آشنایی با آن به شناخت صائب از این نهاد مهم اسلام سنّتی منتج می‌شود:

الف: شیخ الأزهر: شیخ الازهر برترین مقام دینی کشور مصر است که اشراف عالی بر هرهمه بخش‌‌‌‌‌های این مرکز را به عهده دارد. انتخاب شیخ الازهر به صورت فعلی از سال ۱۰۹۰ هجری قمری با انتخاب محمّد الخراشی (شیخ نخست الازهر) آغاز و تا امروز چهل و چهار تن از شیوخ الازهر یا امام الاکبر جانشین وی شده ‌‌‌اند. در پی تحوّل و وابستگی الازهر به دولت مصر از سال ۱۹۵۰ میلادی بزرگان الازهر، سه نفر از علمای الازهر را به انتخاب خود به رئیس جمهور پیشنهاد می‌کردند و نهایتا رئیس جمهور از میان این سه منتخب، یک نفر را برمی‌‌‌ گزید که در واقع پیشنهاد خود الازهر با تأیید دولت بود. ولی به تدریج مناسبات دولت والازهر تغییر کرد و این روند متحوّل شد و امروزه رئیس جمهور شخصاً به انتصاب یک نفر از بزرگان الازهر اقدام می‌نماید که «شیخ محمود السید الطنطاوی» شیخ پیشین و «دکتر احمد الطیّب» شیخ چهل وچهارم الازهر با این مکانیزم به جایگاه شیخ الازهر نائل شده‌‌‌ اند. وابستگی الازهر و تکیه شدید آن به دولت، از دوران ریاست جمهوری جمال عبدالناصر آغاز و نهایتاً عزل و نصب شیخ الازهر مستقیماً به دست کلیددار «قصر عابدین» قاهره افتاد.

ب. مَشیَخه الأزهر: مَشیَخه الازهر بخش اصلی این دانشگاه است و در واقع دفتر شیخ الازهر است. این مرکز دارای بخش‌‌های متعددی از جمله «معاهد الازهریه» است که شامل مراکز آموزشی دبستانی تا پیش دانشگاهی الازهر است و بیش از سه میلیون دانش آموز در این مراکز تحصیل می‌کنند تا به دانشگاه الازهر وارد شوند. در حقیقت معاهد الازهریه سازمانی است که مدیریت مراکز آموزشی قبل از دانشگاه را بر عهده دارد.

ج. ریاست دانشگاه الأزهر: رئیس دانشگاه الازهر، دکتر احمد الطیب بود که بعد از انتخاب ایشان به عنوان شیخ الازهر، عبداللّه الحسینی به ریاست دانشگاه الأزهر انتخاب شد. دانشگاه الازهر توسط ریاست دانشگاه سرپرستی می‌شود و در حال حاضرپانصدهزار دانشجو در دانشکده‌‌‌‌‌های این دانشگاه تحصیل می‌کنند. دانشجویان این دانشگاه اکثراً در رشته‌‌‌‌‌های دینی و در چند سال اخیر در رشته‌‌های فلسفه، تاریخ، هندسه و ریاضیات، فقه، اقتصاد، علوم اجتماعی، ارتباطات، کامپیوتر، مهندسی برق، مکانیک، معدن، معماری، برنامه ریزی شهری، پرستاری، پزشکی، کشاورزی و… تحصیل می‌‌‌‌کنند. کش وقوس‌‌های دولت با شیوخ الازهر در مورد ورود و عدم آموزش دانش‌‌های جدید در این دانشگاه در زمان شیوخ الازهر و بویژه شیخ محمود شلتوت، برگ‌‌های مفصلی از جدال شیوخ پیشین الازهر با دولت را اشغال نموده است.

د. مفتی اعظم مصر: مفتی مصر، نهادی خارج از الازهر است و پیشتر دکتر علی الجمعه این سمت را برعهده داشت و با عزل حاشیه ساز او  اکنون دکتر «شوقى ابراهیم عبد الکریم علّاّم» مفتی اعظم مصر این جایگاه را برعهده دارد. او از نظر تشکیلاتی به وزارت اوقاف و امور دینی در طناطا مصر وابسته است.

ه. مجمع البحوث الاسلامیه: مجمع البحوث الاسلامیه جایگاه پژوهشی، علمی وتبلیغی دانشگاه الازهر را برعهده دارد. اعزام مبلغ، انتشار مجلات و صدور فتوا در این مجمع با حضور بیش از شصت نفر از متفکّران و اندیشمندان دینی مصر است. در حال حاضر سرپرستی آن بر عهده دبیرکل مجمع البحوث الاسلامیه «نظیر محمّد عیاد» است.

نویسنده: حجت‌الاسلام سید علی بطحائی  – مُسلمنا