شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
اختصاصی شبکه اجتهاد: سال ۱۳۰۹ هجری قمری در چنین ایامی در پی فتوای تاریخی میرزای بزرگ شیرازی، قرارداد تنباکو لغو گردید. نهضت تنباکو نمونه‌ای موفقیت‌آمیز از نقش ویژه مرجعیت در رهبری امت اسلام در ایستگاه‌های مهم و سرنوشت ساز است.
پس‌ازاین جنبش بود که زعما و مراجع شیعه به نقش و تأثیر فتوا در حل بحران‌ها و بن‌بست‌هایی که جامعه اسلامی با آن مواجه بود پی بردند و در بزنگاه‌های تاریخی راه نجات و پیروزی را به امت نشان دادند.
به همین بهانه، فتواهای تاریخی پس‌ازاین واقعه را مرور می‌کنیم. این فتاوای مهم و تأثیرگذار تنها گوشه‌ای از نقش تأثیرگذار مراجع شیعه می‌باشد:
امام خمینی (ره)
زمان زیادی از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ نگذشته بود که کتاب آیات شیطانی به‌وسیله سلمان رشدی، نویسنده مسلمان هندی الاصل دارای تابعیت انگلستان انباشته از توهین افترا به مقدسات اسلامی منتشر شد. در واکنش به این بی‌حرمتی موجی از واکنش‌ها و تظاهرات در دنیای اسلام شکل گرفت شبکه مالی و تبلیغاتی استعمار با قرار دادن این کتاب به‌عنوان بهترین کتاب سال انگلستان باعث شهرت سریع و غیرطبیعی این کتاب شده بود با وجود اعتراضات مردم مسلمان در اقصی نقاط کشورهای اسلامی خبر تجدید چاپ گسترده آن در کشورهای مختلف این امر را معلوم کرد که نظام سلطه در پی خدشه وارد کردن به چهره درخشان اسلام است. در چنین شرایطی امام خمینی در بهمن ۱۳۶۷ فتوای خود را درباره ارتداد سلمان رشدی منتشر کردند متن فتوا چنین است:
“انا لله و انا الیه راجعون به اطلاع مسلمانان غیور سراسر جهان می رسانم، مؤلف کتاب آیات شیطانی که علیه اسلام و پیامبر و قرآن تنظیم و چاپ و منتشر شده است، هم چنین ناشرانِ مطلع از محتوای آن، محکوم به اعدام می باشند. از مسلمانان غیور می خواهم تا در هر نقطه که آنان را یافتند، سریعا آن ها را اعدام نمایند تا دیگر کسی جرأت نکند به مقدسات مسلمین توهین نماید و هر کس در این راه کشته شود، شهید است ان شاءاللّه . ضمنا اگر کسی دسترسی به مؤلف کتاب دارد، ولی خود قدرت اعدام آن را ندارد، او را به مردم معرفی نماید تا به جزای اعمالش برسد».
فتوای امام با استقبال گسترده مسلمانان جهان روبرو شد علما و حوزه‌های علمیه اهل تسنن و تشیع بسیاری از کشورهای اسلامی از جمله هندوستان پاکستان بنگلادش و لبنان و غیره از فتوای امام استقبال کرده و آن را لازم‌الاجرا معرفی کردند. حکم امام آن‌قدر نافذ بود که تا سالیان متمادی بعد از حکم، هیچ‌کس جرأت توهین به مقدسات اسلامی را پیدا نکرد بی‌شک این فتوا از تأثیرگذارترین فتواهای تاریخی علمای شیعه می‌باشد.
آیت‌الله سیستانی
در پی تجاوزات گسترده گروه تکفیری داعش به شهرهای شمالی و غربی عراق و پیشروی آنان به سمت مرکز و جنوب عراق آیت‌الله سیستانی فتوای تاریخی لزوم دفاع از کشور را صادر کردند. ایشان دفاع از عراق و مقدسات آن را واجب کفایی دانسته و از همه گروه‌های مردم عراق خواسته بودند به مقابله با تکفیری‌ها بپردازند. پس از صدور این فتوا، سه میلیون داوطلب بسیج مردمی در کنار نیروهای ارتش به مقابله با گروه داعش پرداختند. نکته قابل تأمل در لبیک گفتن همه اقشار عراق بود که تنها محدود به شیعیان نمی‌شد و اهل تسنن در کنار شیعه به مبارزه با داعش در شهرهای اشغالی پرداختند. تأثیرگذاری این فتوا و تاریخی بودن آن در نتیجه‌ای بود که پس از صدور فتوا حاصل شد. با کمک بسیج مردمی این کشور از لوث وجود عناصر گروه‌های تروریستی و تکفیری پاک شد و سبب الگو شدن این فتوا برای دیگر کشورها در مبارزه با داعش گردید.
ایشان در ادامه این فتوا به مقلدان ساکن در عراق فرمودند لزومی ندارد وجوهات شرعی را برای ایشان یا نمایندگان ایشان بفرستند، بلکه می‌توانند در هر کاری که خود مصلحت می‌دانند خرج کنند و از جمله به فقرا مساعدت کنند. در پرتو همین اجازه حرکت‌های بزرگی در آن شرایط بحرانی صورت گرفت از جمله تقبل هزینه‌های بسیج مردمی حشد الشعبی بی‌آنکه بار مالی برای دولت ایجاد کند رسیدگی به پناهندگان و…
آیت‌الله سید علی خامنه‌ای
پس از توهین یاسر الحبیب روحانی شیعه کویتی به عایشه و تحت فشار قرار گرفتن شیعیان کشورهای عربی حوزه خلیج فارس جمعی از علما و فرهیختگان شیعه منطقه احساء عربستان سعودی خواستار ارائه نظر و فتوای آیت‌الله خامنه‌ای پیرامون توهین به عایشه، همسر پیامبر اسلام در برخی شبکه‌های ماهواره‌ای و اینترنتی شده بودند. رهبر معظم انقلاب در پاسخ به این استفتائات اعلام کردند “اهانت به نمادهای برادران اهل تسنن از جمله اتهام زنی به همسر پیامبر اسلام عایشه حرام است این موضوع شامل زنان همه پیامبران و به‌ویژه سید الانبیا پیامبر اعظم حضرت محمد صلی‌الله علیه و آله می‌شود”
صدور این فتوا موجب واکنش‌های مثبت و تحسین برانگیزی در جهان اسلام و نیز رسانه‌های غربی و عربی و خصوصاً علمای کشورهای سنی نشین منطقه گردید در پی انتشار این فتوا موضوع وحدت میان مسلمانان تحکیم بیشتر یافت.
آیت‌الله شهید سید محمدباقر صدر
اندک زمانی از دوران مرجعیت آیت‌الله شهید صدر نگذشته بود که فتوای تاریخی خود مبنی بر تکفیر حزب بعث را صادر کرد متن فتوای این عالم بزرگ از این قرار است:
“به اطلاع عموم مسلمانان می‌رسد که پیوستن به حزب بعث تحت هر عنوان شرعا حرام است و هرگونه همکاری با آن به‌منزله یاری ظالم و کافر و دشمنی با اسلام و مسلمین است”
این فتوا در واکنش به الزامی کردن عضویت در حزب بعث از سوی دولت عراق صادر شد با این فتوا افراد زیادی از پیوستن به این حزب پرهیز کردند. این دعوت رژیم بعثی عراق از طریق بسته کردن آموزش و پرورش از مدارس گرفته تا دانشگاه‌ها نیز اجرا می‌گردید که با صدور فتوای این عالم مجاهد در سطح گسترده‌ای هدف این رژیم ظالم را نقش بر آب می‌کرد. یکی از مسئولان حزب بعث درباره تأثیر این فتوا این‌گونه اعتراف می‌کند فتوای سید محمدباقر همه نقشه‌های ما را نقش بر آب کرد و هیچ کس جز عده کمی ترسو و بزدل از پذیرفتن عضویت حزب و همکاری با آن استقبال نکرد.
آیت‌الله ابوالحسن اصفهانی
فتوای سید ابوالحسن اصفهانی در حمایت از انقلاب ۱۹۲۰ مردم عراق بدین شرح است:
“بسم‌الله الرحمن الرحیم سلام بر همه به‌خصوص برادران عراقی وظیفه دینی بر همه مسلمانان لازم می‌گرداند که در حفظ حوزه اسلام و بلاد اسلامی تا آنجا که قدرت دارند بکوشند و بر همه ما واجب و لازم است که سرزمین عراق را که مشاهد ائمه هدی علیهم‌السلام و مراکز دینی ما در آنجا است از تسلط کفار حفظ نموده و از نوامیس دینی آن دفاع کنیم”
انگلیس به بهانه حفظ پایگاه‌های خود در عراق به این کشور اسلامی لشکرکشی کرد بعد از دخالت و کمک انگلیس‌ها به فیصل برای برگزاری انتخابات فرمایشی علما و فقها از جمله مرجع بزرگوار و عالی‌قدر آن روز‌های شیعه، آیت‌الله اصفهانی انتخابات را به جهت اینکه اکثریت آراء شیعه در آن منظور نگردیده تحریم کردند. در این هنگام بود که ایشان برای احقاق حقوق ملت مسلمان اعلامیه و فتوایی را در حمایت از مردم عراق و در ترغیب برای حفظ مشاهد ائمه و نوامیس دینی صادر کردند.
آیت‌الله میرزا محمدتقی شیرازی
آیت‌الله میرزا محمدتقی شیرازی فتوای مشهور خود را به نام فتوای دفاعی در سال ۱۹۲۰ که مجوز رسمی برای نهضت مسلحانه مردم عراق بود بدین صورت صادر کرد:
“مطالبه حقوق بر عراقیان واجب است و بر آنان واجب است در ضمن درخواست‌های خویش رعایت آرامش و امنیت را بنمایند و در صورتی که انگلستان از پذیرش درخواست‌های ایشان خودداری ورزد جایز است به قوه دفاعیه متوسل شوند”
این فتوا پس از انتشار نامه ایشان میان عشایر برای دفاع از خود در برابر نیروهای انگلستان و حرمت تسلیم شدن در برابر آن‌ها صادر گردید.
آیت‌الله سید محسن حکیم
آیت‌الله حکیم معارض سرسخت کمونیسم بود. پس از کودتای عبدالکریم قاسم در عراق و به قدرت رسیدن او در سال ۱۳۳۷ شمسی برای ترویج افکار کمونیستی و تصویب قوانین ناسازگار با احکام فقهی از جمله قانون احوال شخصیه عراق زمینه مناسبی فراهم شد. آیت‌الله حکیم رسماً به تصویب این قانون اعتراض کرد و عالمان و خطیبان را به آگاه کردن مردم از ماهیت ضد دینی آن فراخواندند او همچنین با صدور دو فتوای تاریخی در سال ۱۳۳۸ ش پیوستن به حزب کمونیست را به‌سرعت غیر مجاز و در حکم کفر و الحاد و یا ترویج کفر و الحاد دانست در پی این فتوا دیگر عالمان نجف نیز فتواهای مشابه دادند و سرانجام عبدالکریم قاسم را به عذرخواهی واداشتند.
اهمیت این فتوا زمانی معلوم می‌شود که کمونیست‌های عراقی در آن ایام شدیداً به فعالیت و تبلیغ می‌پرداختند و محیطی پر از رعب و وحشت ایجاد کرده بودند. در پی گسترش این مکتب در جامعه عراقی به‌خصوص شهرهای مذهبی بی‌بندوباری و فساد عظیمی ایجاد کرده بودند و اگر نبود صدور این فتوا از عالم بزرگوار آیت‌الله سید محسن حکیم شاید بشود گفت که دیگر اثری از اسلام باقی نمی‌ماند.
آیت‌الله سید محمدتقی خوانساری
پس از سرکوب قیام مسجد گوهرشاد و خفقان شدیدی که بعد از اعلام رسمی کشف حجاب از سوی رضاخان صورت گرفته بود دیگر روحانیون فرصتی برای مخالفت پیدا نمی‌کردند و یا اگر مخالفتی بود خیلی زود سرکوب می‌شد، اما پس از شهریور سال ۱۳۲۰ که رضاخان تبعید شد آیت‌الله سید محمدتقی خوانساری همراه با حاج حسین آقا بروجردی نظرات مهم خود را که دلالت بر لزوم حجاب و تحریم بی‌حجابی بود، منتشر کردند. این فتوا تأثیر یاری بر جامعه آن روز‌های ایران گذاشته به نحوی که کسانی که لزوم حجاب را مطابق شرع نمی‌دانستند دیگر حجتی برای ادامه این تفکر نداشتند. بعد از فتوای این عالم بزرگ سیر صعودی بازگشت حجاب در میان جامعه ایران سرعت گرفت.
آیت‌الله ملاعلی کنی
درست است که صدور فتوا در منع مصرف کالای خارجی از علمای بزرگی همچون سید محمدکاظم یزدی معروف به صاحب عروه آیت‌الله آقا نجفی اصفهانی آیت‌الله سید عبدالحسین لاری و مرحوم آخوند صاحب کفایه دیده می‌شود اما نخستین اقدام در منع ورود کالا و خدمات خارجی را عالم بزرگ شهر تهران آیت‌الله ملاعلی کنی رقم زده است. ایشان با مخالفت با قرارداد رویتر که اداره امور اقتصادی کشور را در اختیار یک یهودی انگلیسی به نام جولیوس دو رویتر قرار می‌داد خواستار لغو این امتیاز استعماری شد.
ایشان با صدور فتوا و پافشاری بر این مخالفت و همراهی مردم سرانجام شاه را به عقب‌نشینی وادار کرد و مانع از تداوم این امتیاز استعماری که هدف اصلی آن محدود کردن کالای ایرانی بود شد. این فتوا در سال ۱۲۸۹ قمری صادر شد و در تأثیرگذاری این فتوا همین بس که بعد از یک سال آن قرارداد ننگین از سوی ناصرالدین‌شاه باطل گردید و ورقی زرین بر تاریخ مرجعیت شیعه و پیوند امت با روحانیت افزوده شد و اقتدار علمای متعهد را عیان ساخت.
لااقل به ترتیب تاریخ می نوشتید!