شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
نخستین همایش «حوزه‌های علمیه و علوم انسانی اسلامی» با حضور فضلاء، اساتید و طلاب حوزه علمیه در محل دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی برگزار شد.
به گزارش شبکه اجتهاد، در این همایش علمی چهار ساعته، حجت‌الاسلام والمسلمین علی‌اکبر رشاد، رئیس شورای حوزه‌های علمیه استان تهران، حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر حمید پارسانیا، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی و حجت‌الاسلام والمسلمین عبدالحمید واسطی، دبیر همایش حوزه‌های علمیه و علوم انسانی اسلامی به سوالات طلاب پاسخ دادند. در ادامه گزارش رسا از این نشست را می‌خوانید.
فرهنگسازی، تولید علم و مدیریت؛ مراحل تحول علوم انسانی در حوزه
حجت‌الاسلام والمسلمین رشاد، رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در این همایش در تبیین راهبردهای حوزه برای تحول علوم انسانی گفت: در این زمینه سه اقدام فرهنگسازی، تولید علم و معرفت پردازی و مدیریت در حوزه باید صورت گیرد.
وی با بیان این که در فرهنگسازی، نخستین گام، جلب توجه حوزه به علوم انسانی است، افزود: علوم انسانی، مجموعه دانش‌های تنظیم کننده تعاملات انسان با شؤون و مناسبات انسانی است و همه عرصه‌ها و صحنه‌های حیات فردی و اجتماعی انسان را مدیریت می‌کند.
امروز علوم انسانی صحنه گردان اذهان و زندگی مردم است
حجت‌الاسلام والمسلمین رشاد با بیان این که در همه جهان از جمله کشور ما و جهان اسلام، علوم انسانی، ذهن، زبان و زندگی مردم را جهت می‌دهد و مهندسی می‌کند، ادامه داد: به رغم نفوذ سنتی فقه، اخلاق و حکمت اسلامی در زندگی مسلمانان، آنچه امروز صحنه گردان اذهان و زندگی مردم است، علوم انسانی است و فقه، اخلاق و حکمت اسلام توسط علوم انسانی وارداتی به حاشیه رانده شده است.
تقابل علوم سیاسی وارداتی با معرفت سیاسی اسلامی؛ اساسی ترین چالش عرصه سیاسی کشور
رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با اشاره به نقش علوم انسانی در صورت بندی اقتصاد، سیاست و مدیریت ما اظهار کرد: اساسی ترین چالش عرصه سیاسی کشور، تقابل علوم سیاسی وارداتی با معرفت سیاسی اسلامی است؛ بسیاری نزاع‌های امروز جامعه در واقع مواجهه ای است میان کسانی که علوم سیاسی غربی را تحصیل کرده اند و کسانی که از متن دین می‌خواهند سیاست را صورت بندی کنند.
ضرورت جلب توجه حوزویان به کارکردها و خطرات ناشی از سلطه علوم انسانی
وی با بیان این که در مدیریت نیز فقه، غایب و علوم انسانی یکه تاز است اما در اقتصاد و حقوق بشر، فقه مختصر حضوری دارد، اضافه کرد: پس از ۳۷ سال از انقلاب اسلامی، علوم انسانی وارداتی انقدر در جامعه پررنگ است که ذهن جامعه و گفتار مردم را مهندسی می‌کند؛ حوزه علمیه باید بداند چگونه توسط این علوم وارداتی از صحنه اجتماع و زندگی کنار زده شده است. اگر دیر بجنبیم مغلوب خواهیم شد چنان که در غرب این اتفاق افتاد.
حجت‌الاسلام والمسلمین رشاد با تأکید بر ضرورت جلب توجه حوزویان به کارکردها و خطرات ناشی از سلطه علوم انسانی گفت: در غیر این صورت نمی‌توان برای تحول علوم انسانی توقعی از حوزه داشت.
در متن حوزه هیچ دغدغه ای نسبت به علوم انسانی وجود ندارد
وی، ایجاد داعی برای تحول علوم انسانی را مرحله بعد در زمینه فرهنگسازی عنوان و تصریح کرد: به عنوان فردی که ۴۰ سال است در بخش‌های مختلف حوزه حضور دارد باید بگویم متأسفانه به صورت نهادی و نهادینه، هیچ دغدغه ای در متن حوزه(نه مؤسسات حاشیه حوزه) نسبت به علوم انسانی وجود ندارد، اگر هم مواردی هست، دغدغه‌های شخصی است.
رییس شورای حوزه‌های علمیه تهران ادامه داد: البته ما پیشرفت‌های خوب در این عرصه را نادیده نمی‌گیریم اما مسأله این است که این‌ها حتی اگر موفق هم باشد، چون در متن حوزه و مورد حمایت نیست، راهگشا نیست.
حجت‌الاسلام والمسلمین رشاد با اشاره به وجود تلقی‌های مختلف، بدفهمی و بدفهمانی‌ها در زمینه تحول علوم انسانی، خاطرنشان کرد: درک تحول بسیار پیچیده است و برای متولیان امر کاملا روشن نشده از سوی دیگر تا مسأله را درست درک نکنیم نمی‌توانیم درست حکم صادر کنیم.
تأسیس مبادی، منطق، تولید گزاره‌های علم انسانی و نظام پردازی؛ لایه‌های لازم برای تحول علوم انسانی
رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ابراز کرد: در قلمرو علوم انسانی باید در چهار لایه کار علمی انجام شود؛ نخست، تأسیس مبادی است. از دانش‌های معنوی که نقش کلیدی در مرحله تأسیس مبادی دارد، دانش انسان شناسی است. مواریث حکمی و ذخایر معرفتی ما غنی است اما تاکنون معطوف به کاربرد مورد بحث و مطالعه قرار نگرفته و باید متناسب با عرصه‌های مختلف اقتصاد، مدیریت، هنر، سیاست و غیره خرد شود.
وی ادامه داد: دومین لایه، تأسیس منطق و روش شناسی است؛ جز با تأسیس تحول در مبنا و منطق، هیچ اتفاق درخوری در قلمرو معرفت نمی‌افتد. همچنین تولید گزاره‌های علم انسانی ونظام پردازی(تولید گزاره بدون تبدیل به فرآیند و نظام کارآیی لازم را در مدیریت جامعه ندارد) از دیگر لایه‌های کار در قلمرو علوم انسانی است.
اقدامات مدیریتی که ظرفیت تحول علوم انسانی از سوی حوزه را بسط می‌دهد
حجت‌الاسلام والمسلمین رشاد با یادآوری این که این مباحث با این پیش فرض که علوم انسانی را شاخه ای از معارف و یک حوزه معرفتی مستقل در عرض سایر حوزه‌ها بدانیم، طرح می‌شود، به برخی اقدامات مدیریتی که ظرفیت تحول علوم انسانی از سوی حوزه را ایجاد می‌کند اشاره و تصریح کرد: اشراق علوم انسانی در حوزه از این جمله است؛ نظام آموزشی حوزه به لحاظ قالب، دانشگاه و از نظر قلب نیز فاصله گرفته از پیشینه و اصالت خود است.
حوزه در خطر فشل و فروپاشی هویتی است
وی با بیان این که حوزه از هویت اصلی تاریخی و سنتی خود به سرعت دارد فاصله می‌گیرد و تهی می‌شود، افزود: مجموعه مدارس حوزوی به دبیرستان‌ها یا حتی دبستان‌هایی تبدیل شده که جمعی از نوجوانان و جوانان مطالب را طوطی وار فرا می‌گیرند و می‌روند.
مدیر مدرسه علمیه امام رضا(ع) تهران ضمن هشدار نسبت به خطر فشل و فروپاشی هویتی حوزه، ادامه داد: اگر صد سنت رسوب شده در حوزه از تجربه افزون بر هزارساله مدیریتی حوزه در اختیار داشته باشیم، تنها ۲۰ درصد آن اکنون در حوزه‌ها معمول است.
حجت‌الاسلام والمسلمین رشاد گفت: آنچه اکنون حتی در سطوح تخصصی حوزوی آموزش داده می‌شود، نه تنها در حاشیه حوزه است بلکه سطحی پایین نیز دارد؛ این آموزش‌ها تخصص نیست. همان مقدار دانشی است که یک طلبه قاعدتا باید بداند و نه بیشتر. در رشته‌هایی چون حقوق، قضا و تفسیر تخصصی، چیزی فراتر از دانشکده‌ها یاد طلبه نمی‌دهند.
گرایش‌ها و تخصص‌ها نباید از متن حوزه جدا باشد
وی، گرایشی و تخصصی شدن مدارس را از دیگر اقدامات مدیریتی زمینه ساز تحول علوم انسانی در حوزه برشمرد و افزود: راه حل وضعیت کنونی، ورود تخصص‌ها به متن حوزه است نه این که رشته‌های تخصصی یک جا و رشته‌های متعارف جای دیگر باشند. مدارس باید حداقل از پایه پنجم گرایشی شوند.
حوزه و معرفت اسلامی از صحنه بین الملل غایب است
رییس شورای حوزه‌های علمیه تهران با اشاره به این که اگر علوم انسانی به جای این که برادرخوانده رضاعی علوم حوزوی قلمداد شود، وارد متن حوزه شود آن گاه تحول علوم انسانی در حوزه ممکن خواهد شد، از عدم حضور حوزه در عرصه بین الملل ابراز تأسف کرد و گفت: آنچه امروز با استکبار در همه عرصه‌های جهانی پنجه در پنجه است، هویت اسلامی است اما حوزه و معرفت اسلامی از این صحنه غایب است.
لزوم برگزاری کرسی‌های خارج فقه مضاف
وی با بیان این که اغلب کرسی‌ها و جلسات تعارف، بدون درک دقیق و برای دلخوشی است، بر لزوم برگزاری کرسی‌های خارج فقه مضاف تأکید و اضافه کرد: کارکرد ذاتی فقه و اجتهاد، تولید معرفت است؛ امروزه عرصه‌های فراوانی متروک است که فقه در آن ورود نکرده. این در حالی است که علوم انسانی با قرار گرفتن در عرض فقه و اخلاق اسلامی، هم بایدها و نبایدها، هم شایدها و نشایدها و هم هست‌ها و نیست‌ها را ارائه داده و مبانی اسلامی را از زندگی مردم خارج کرده است.
حجت‌الاسلام والمسلمین رشاد خاطرنشان کرد: ما باید هر سه لایه معارف یعنی حکمت، فقه و اخلاق را وارد عرصه مسائل علوم انسانی و از پایگاه این‌ها، تولید گزاره و حکم کنیم. البته فقه در این میان به دلیل حضور پررنگ تر در زندگی مهم تر از دو لایه دیگر است.
بنا نیست اصول فقه به غیرفقه مصطلح بپردازد و روش شناسیِ استنباط علوم قرار گیرد
رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت: اصول فقه سرمایه بزرگی است اما تنها روش فقه(به معنای اخص) محسوب می‌شود نه بیشتر. اصول، بنا بوده فقه استدلالی را مدیریت کند نه این که به غیرفقه مصطلح بپردازد و اصول و روش شناسیِ استنباط علوم شود. در عین حال غیر از اصول، دانش روش شناسی دیگری نداریم برای مثال، تفسیر مانند اصول، مضبوط نیست.
وی ادامه داد: بر این اساس باید روش شناسی‌ها و منطق‌هایی را از نقطه صفر تأسیس کرد زیرا اگر بخواهیم در چارچوب همین اصول کنونی حرکت کنیم در حوزه تحول علوم انسانی اتفاقی رخ نمی‌دهد. باید نظریه مبنا طراحی کنیم و بر اساس آن سراغ روش‌ها برویم و در ضمن به ثروت عظیم اصول هم توجه داشته باشیم.
حجت‌الاسلام والمسلمین رشاد در پاسخ این پرسش که توصیه شما به حوزه برای دو سه سال آتی چیست؟ گفت: به صورت مشخص، دایر کردن کرسی‌های فقه تخصصی در مدارس فقه تخصصی(نه مراکز به عنوان مقوله دیگری خارج از سامانه حوزه) است.
وی با اشاره به فعالیت بیست مدرسه تخصصی تحت اشراف مراجع در قم افزود: مدارس علمیه باید در طول(سطوح علمی) و عرض(علوم مختلف) دسته بندی شوند. برای مثال در مدرسه علمیه امام رضا(ع) برای تحقق این امر سند معرفتی کارکردی مدرسه را معطوف به تولید فقه و اصول(اصول تولید دستگاه می‌کند نه تولید علم) با رویکرد تولید علوم انسانی تنظیم و ساختارهای آن را نیز طراحی کرده ایم.
تفاوت فقه فردی با فقه تمدنی
استاد حوزه علمیه در زمینه تفاوت فقه فردی با فقه تمدنی یادآور شد: فقه فردی، جزئی نگر است و می‌گوید استفتاء کن پاسخ دهم اما فقه نظام ساز حکومتی و تمدنی از مبادی شروع می‌کند و معتقد است باید نگاه از بیرون به فقه داشته باشیم و فقه را فیلسوفانه بنگریم. ببینیم اگر فقه بخواهد جامعه را اداره کند باید چه اقتضائاتی داشته باشد؟.
در تولید علوم انسانی، اول راه نیستیم؛ گذشته ما سرشار از داشته‌ها در این زمینه است
در ادامه این همایش، حجت‌الاسلام حمید پارسانیا، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی با تأکید بر این که کار مهم و اساسی در عرصه علوم انسانی، شستن چشم‌ها و متفاوت از قبل دیدن است، گفت: معتقد به تولید علوم انسانی و تمرکز روی آن به عنوان آغاز راه نیستم بلکه باید راهی را که رفته ایم ببینیم.
وی افزود: ما گرفتار حجاب سخت و دشواری هستیم که مانعی جدی است و امکان دیدن داشته‌ها را از ما گرفته است از این رو تلاش‌هایمان نتیجه عکس می‌دهد و ما را از هدف دورتر می‌کند.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی تأکید کرد: ممکن نیست ما در پیشینه خود علوم انسانی اسلامی نداشته باشیم چرا که یک فرهنگ نمی‌تواند بدون علوم مربوط به خود حضور و دوام داشته باشد؛ مشکل ما این است که مفاهیمی را با مرجعیت علمی بخش دیگری از جهان در سازمان‌های علمی خود وارد کرده و معیارهایی را از ناحیه آن‌ها آورده ایم و می‌گوییم چرا این‌ها را نداریم؟ دنبال این هستیم که مانند این‌ها را در تاریخمان پیدا کنیم که مسلما پیدا نمی‌شود، بعد می‌گوییم نمی‌توانیم این‌ها را داشته باشیم.
به جای پذیرش تعریف غربی، تعریف و طبقه بندی خود از علممان را ارائه دهیم
حجت‌الاسلام پارسانیا با بیان این که ابتدا نیاز به تعریف علم خودمان و سپس طبقه بندی این علوم و داشته‌های خود داریم به منظور شکل گیری ساختارها داریم، اظهار کرد: طبقه بندی امروز علوم ما طبقه بندی ای است که روند استفاده از علوم را کند کرده و هیچ چیزی از آن بیرون نمی‌آید.
وی با یادآوری این که انسانیات، متفاوت از علوم انسانی است، تصریح کرد: در نگاه مدرن غربی، انسانیات را موضوع مطالعات تجربی قرار داده و نام آن را علم می‌گذارند در حالی که در حوزه، افزون بر علوم تجربی، متافیریک، فقه و کلام نیز علم محسوب می‌شود.
استاد حوزه و دانشگاه یادآور شد: معنایی که از علم اجتماعی و انسانی بر مبنای لغات مرسوم شکل گرفته و در نظام دانایی ما از دبستان تا آموزش عالی مستقر شده، حجابی برای ما ساخته است؛ در این معنا، علم را صرفا دانش آزمون پذیر و روشمند معرفی کرده اند. این معنا از علم، چنان مستقر شده است که وقتی خارج از آن صحبت می‌کنیم، خروج از اصطلاح تلقی می‌شود.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی افزود: طبق این تعریف از علم، ما در بررسی گذشته خود هر چه داریم را پیشاعلم و در حد فلسفه، تفکر و اندیشه می‌پنداریم. اگر هم اتفاقا مواردی بیابیم که پیش از غربی‌ها حرفی زده باشند، می‌گوییم چرا پیشینه و پسینه ندارد؟ همچنین بر این اساس است که امروز هنر، ادبیات، حقوق، فقه و غیره را نه علم که تنها بخشی از حیات خود به حساب می‌آوریم.
حوزه بخشی از علوم انسانی را دارد و نباید شتاب زده وارد این عرصه شود
حجت‌الاسلام پارسانیا با بیان این که ما در گذشته به تناسب اختلافات در تعریف علم، علوم اجتماعی متناسب با هر تعریف را داشته ایم، گفت: مشکل جدی ما این است که شتابزده وارد رشته‌های علوم انسانی می‌شویم و توجه نداریم که هر یک از جریانات جهان اسلام دانش انسانی اجتماعی متناسب خود را تولید کرده و روش خود را داشته و حرف خود را هم زده است.
وی یادآور شد: برای مثال، طبق تعریف فارابی از علم، فلسفه سیاسی او علم سیاسی او است و فقه، ادامه علم اجتماعی او. این که فقه را در محضر تعقل و عقل را به عنوان یک منبع استنباط قرار می‌دهد علم است. بر خلاف روش اشعری و اهل حدیث که عقل را منبع نمی‌دانند و از همین رو علم انان شکلی متفاوت از علم فارابی دارد.
فقه ما در جامعه حضور دارد اما سازمان‌ها آن را به رسمیت نمی‌شناسند
استاد حوزه و دانشگاه با بیان این که تصور امروز ما از ابن خلدون، بخشی از علم اجتماعی جهان اسلام و چیزی است که در متن جریان تفکر اجتماعی اشعری شکل گرفته است، افزود: فقه ما موضوع جامعه شناسی تجویزی نیست بلکه متن آن و علم اجتماعی ما است. فقه ما در جامعه حضور دارد به گونه ای که فقط در قرن بیستم دو انقلاب را ایجاد کرده، مشروعیت نظام‌هایی را گرفته و ایده پردازی کرده است.
حجت‌الاسلام پارسانیا با بیان این که این‌ها بر خلاف تعریف کُنت، معرفت، علم و روشمند است، اظهار کرد: این در حالی است که سازمان‌های ما پس از چهار دهه به هیچ وجه این دانش(فقه) را به رسمیت نمی‌شناسند.
پازل داشته‌های خود را کامل کنیم سپس سراغ علوم مدرن برویم
وی با تأکید بر لزوم کسب خوداگاهی نسبت به هویت علوم مدرن و پرهیز از ورود شتابزده به آن‌ها، گفت: باید پازل داشته‌های خود را کامل کنیم. طلبه امروز خودآگاهی علمی ندارد؛ مطالعه برون دینی را علمی و مطالعه درون دینی را غیرعلمی می‌داند. گاها نیز کلمات را کدخدامنشانه جابه جا می‌کنیم تا جلوی تیزی آن‌ها را بگیریم و زندگی مان را بکنیم.
رییس کمیسیون حوزوی شورای عالی انقلاب فرهنگی افزود: ما تصویر درستی از حوزه‌های معرفتی حدود ۲۰۰ سال پیش خود نداریم در حالی که این دوران، به رغم افول سیاسی شیعه، دوره افول علمی نبوده و علم با زندگی مردم درآمیخته بود.
حجت‌الاسلام پارسانیا با بیان این که فقه و اصولی که امروز به ما رسیده، هر ضعیف و محدود اما باارزش و کانال ارتباطی ما با هویتمان است، خاطرنشان کرد: در گذشته حرفه‌ها و فنون با اخلاق حرفه ای خود، نظام معرفتی داشتند اما همه از بین رفت و نظام عصر جدید محکم و استوار جای آن مستقر شد.
حوزه باید مسیر محدود و فقیر شدن نظام معرفتی، علمی و تاریخی خود را بشکند
وی درباره نحوه عملکرد حوزه در این شرایط گفت: نکته اول این است که هیمنه این شرایط ما را فریب ندهد به گونه ای که در حاشیه آن‌ها گذشته خود را بازخوانی کنیم یا آینده را متناظر علوم انسانی بسازیم؛ حوزه باید این مسیر محدود و فقیر شدن نظام معرفتی، علمی و تاریخی خود را بشکند.
عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی افزود: البته در این مسیر نمی‌توان به روی علوم متناظری که وجود دارند، چشم بست بلکه بایستی با شناسنامه سراغ ان‌ها برویم و فقط نگاه کاربردی به آن‌ها نداشته باشیم.
با سطح دو و سه در علوم انسانی به نتیجه ای نمی‌رسیم
حجت‌الاسلام پارسانیا در خصوص موارد تغییر در سیاستگذاری‌های حوزه برای توانمندسازی طلاب جهت تولید علوم انسانی اسلامی، گفت: بدین منظور، با سطح دو و سه نتیجه ای نمی‌گیریم و نیازمند سطح چهار و سطوح پژوهش محورهستیم زیرا بازگشتن و نقب زدن به رشته‌های تأسیسی که واقعیت وجودی آن‌ها مال ما نیست، تبحر می‌خواهد اما متأسفانه این باب امروز در حوزه بسته است.
وی ادامه داد: ما ادبیات موجود علوم وارداتی را به طلبه ای که تازه می‌خواهد قوام پیدا کند منتقل می‌کنیم و او هم از علوم خود و هم علوم وارداتی باز می‌ماند. در سیاستگذاری کنونی حوزه که می‌گوید هر رشته ای می‌خواهد تخصصی وارد شود ابتدا باید سطح دو و سه آن راه بیفتد، تلفات بسیار خواهیم داشت و حداقل دو سه نسل باید روی مین بروند تا در نهایت آیا به نتیجه برسیم یا نرسیم.
اگر حوزه برای ورود به عرصه‌های فراموش شده اقدام نکند قطعا دانشگاه وارد خواهد شد
رییس کمیسیون حوزوی شورای عالی انقلاب فرهنگی با بیان این که در سیاستگذاری نمی‌توانیم محدود به وضعیت موجود پیش رویم، افزود: البته گاهی آنقدر شرایط سخت است که حفظ همین وضع موجود هم بسیار دشوار است. در عین حال نخبگان ما نمی‌توانند به میراث بزرگانشان متوقف شوند و اقدامی برای ورود به عرصه‌های فراموش شده و بسط دادن آن‌ها به عرصه‌های متناظر نداشته باشند.
وی با تأکید بر این که کار شخصی، تفننی و حتی نخبگانی به تنهایی در عرصه علوم انسانی پاسخگو نیست، گفت: اگر می‌خواهیم حوزه همه ابعاد معرفتی و فلسفه نظام را تأمین کند، همه ابعاد نظام باید در سیاستگذاری حوزه دیده شود. اگر حوزه این کار را نکند قطعا دانشگاه می‌کند.
علوم مادر و تأمین کننده باید از انزوا خارج و در متن حوزه قرار گیرد
حجت‌الاسلام پارسانیا ادامه داد: در این راستا، بخشی از علوم که مادر و تأمین کننده است باید در متن حوزه قرار گیرد و از انزوا خارج شود. علومی مانند علوم اجتماعی که در حاشیه این علوم فرصت بسط پیدا کرده اند به تناسب شکل گیرند.
استاد حوزه و دانشگاه با تأکید بر این که بایستی به علوم کاربردی و فنی مان نگاه با قدرت داشته باشیم، افزود: ما زیست، فیزیک، شیمی و… را با لحاظ اخلاق، حقوق، پیامدهای فرهنگی تاریخی و فلسفه‌های مضافشان داشته ایم اما در مقام اجرا فقط خود مسأله مطرح می‌شود و جنبش‌ها و بحران‌هایش را نمی‌بینیم.
الزامات ورود به عرصه تمدن سازی برای طلاب
وی در پاسخ این پرسش که طلبه از سطح یک تا سه برای ورود به عرصه تمدن سازی چه باید بکند؟ یادآور شد: در گام نخست، خوب درس خواندن و در کنار آن مطالعات جنبی برای فهم مسائل حوزوی و ارتباط آن‌ها با مسائل اجتماعی.
حجت‌الاسلام پارسانیا اظهار کرد: طلاب دیپلم به بالا نیز که از دانشگاه وارد حوزه شده اند، بهتر است مسیر آینده شان را در ارتباط با رشته سابق خود تعیین کنند. این در حالی است که اکنون این طلبه‌ها در حوزه رسوب می‌کنند، نگاه‌های تاریخی تمدنی خود را از دست می‌دهند و در نهایت اندوخته‌هایی کسب می‌کنند که برایشان کاربرد چندانی ندارد.
رییس کمیسیون حوزوی شورای عالی انقلاب فرهنگی در پایان، اولویت یک حوزه در تحول علوم انسانی را، تدبیر و مدیریت وضعیت طلابی که از دانشگاه وارد می‌شوند دانست.
گفتنی است این همایش با هدف معرفی موارد تغییر در سیاستگذاری آموزشی و پژوهشی حوزه‌های علمیه جهت توانمندسازی طلاب برای تولید علوم انسانی اسلامی، به همت مجمع عالی حکمت اسلامی مشهد با همکاری حوزه علمیه، دفتر تبلیغات خراسان و مؤسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام برگزار شد.
