یادداشت فقهی و اصولی

شبکه اجتهاد: این نوشتار به بررسی شیوۀ علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در تألیف کتاب طبقات اعلام الشیعه می‌پردازد و مواردی همچون اثبات تشیع دانشمندان، راهکار وی برای حلّ مشکل اشتراک اسماء، شیوۀ شیخ در بیان زمان و مکان ولادت و وفات دانشمندان، معرفی اساتید و مشایخ و راویان و شاگردان صاحب ترجمه بررسی شده است؛ در ضمن این مباحث نقش نسخ خطی در تألیف این کتاب، بانوان دانشمند، حواشی و بازنگری‌هایی کتاب که توسط خود نگارنده بر طبقات نوشته شده، بیان گشته‌‌اند. سخن مترجم: این گفتار ترجمۀ فصلی از کتاب آقابزرگ الطهرانی مؤرخّاً (نجف مرکز الهدی۲۰۰۹م۲۸۰صفحه) است که پایان …

شبکه اجتهاد: در ماه‌های اخیر برخی با صحبت‌های سطحی و فاقد دلیل و به اسم دین و بیان حکم شرعی، سخن از طهارت سگ گفته‌اند؛ مسئله‌ای که احکام تکلیفی و وضعی آن در فروعات مختلف، از مسلّمات و ضروریات فقه به شمار می‌آید که نیازی به تکرار آنها نیست، اما اینکه به یکباره «ترویج اباحه‌اندیشی و اباحه‌گری» در جامعه منتشر می‌شود، خطری است که نباید از آن غفلت ورزید؛ توسعه‌ برداشت‌های غلط از آیات قران و روایات توسط افرادی که فاقد صلاحیت ورود در مباحث علمی، تخصصی هستند (و البته مشمول آیه شریفه الَّذِینَ یُجَادِلُونَ فِی آیَاتِ اللَّهِ بِغَیْرِ سُلْطَان) …

شبکه اجتهاد: منطقی‌ها‌ می‌گویند؛ التزام به چیزی، التزام به لوازم آن هم هست. اگر جهاد تبیین، واجب قطعی و فوری است (که هست)، لوازم آن هم باید مهیا شود. سواد تبیین! تبیین اگر صرفاً رفع ابهامات و گره‌های ذهنی جوانان و جامعه هم باشد، علم و مهارت کافی در آن عرصه‌ها و بستره‌های ابهام‌زا را‌ می‌خواهد. نماز جمعه اگر تریبون رسمی و متیقنی برای این جهاد است، خطیبش باید قدرت رفع ابهام در عرصه‌های اقتصادی، روابط بین‌الملل و… را داشته باشد. به شکل عجیبی خطبای پایتخت و شهرهای اصلی و بزرگ عموماً اقتصاد یا روابط بین‌الملل و… را به شکل …

اختصاصی شبکه اجتهاد: سرزمین مصر از همان قرون اولیه، محل زندگی بسیاری از دوستداران خاندان رسالت بوده است. با روی کار آمدن فاطمیان، بستر رشد محبت اهل بیت در دل مصریان فراهم تر شد. این عرض ارادت‌ها تاکنون در این سرزمین باستانی به وفور مشاهده می‌شود. پیرامون محبت ساکنان این دیار به حضرت زینب‌ علیها السلام سخن زیاد است. وجود مقبره ایشان در قاهره بنا بر اعتقاد ساکنین آن بلاد، مانع از خاموش شدن یاد «سیده زینب» است. اما توجه به نمود این محبت در میان بانوان فرهیختۀ اهل سنت مصری، لطف دیگری دارد. عایشه عبد الرحمن بنت الشاطی (۱۹۱۳-۱۹۹۸ …

شبکه اجتهاد: نشست علمی «صدسالگی حوزه قم» در ۲۸ آذر با همکاری دو مرکز «انجمن اندیشه و قلم» و «خانه اندیشمندان علوم انسانی» در تهران برگزار شد. این نشست در آستانه صدمین سال تأسیس حوزه قم، و به مناسبت انتشار کتابی با عنوان «صدسالگی حوزه قم» که به صورت مجموعه مقالات و اسناد تنظیم شده است انجام گردید. جمع‌آوری مقالات و انتشار کتاب، و نیز برگزاری نشست، به اهتمام جناب آقای رسول جعفریان صورت گرفت. آقای جعفریان که آثار ارزشمندی در زمینه تاریخ اسلام، تشیع و ایران معاصر (از صفویه به بعد)، به نگارش درآورده و انتشار داده است، سالیانی …

شبکه اجتهاد: توجه و استناد انقلابیون به سیره سیاسی امام علی علیه‌السلام، از جنگ جمل به این سوی، همواره در منابع تاریخی منعکس شده است. از قرن سوم، از عهد نامه اشتر به عنوان یک متن سیاسی یاد و مورد استفاده قرار گرفته و بعدها در دوره صفوی و قاجار تا انقلاب اسلامی و پس از آن، چندین ترجمه و شرح برای آن نوشته شده است. در آستانه انقلاب، تصویر سیاسی تازه‌ای از امام ارائه شد که تا اندازه‌ای تحت تأثیر افکار افراطی و چپ قرار داشت. در این مقاله مروری بر این مسائل شده است. به جز سیره نبوى …

شبکه اجتهاد: «احیای امر»، یکی از مهم‌ترین دستورات ائمه علیهم‌السلام به شیعیان است که در دوره‌ای از تاریخ نسبت به آن تأکید بیشتری داشتند و روایات فراوانی را غالباً با تعبیر «اَحیُوا اَمرَنا» و «رَحِمَ اللَّهُ مَن أَحیا اَمرَنا» بیان فرموده‌اند.‌ آیت‌الله خامنه‌ای در بیانات اخیر خود، با ذکر بستر تاریخی صدور این روایات، «جهاد تبیین» را تفسیر آن بیان‌ کردند و فرمودند: «هیئت، محل جهاد تبیین است. به نظر من از این «اَحیُوا اَمرَنا» این نکته‌ بسیار مهم استفاده می‌شود.»(۱) در این یادداشت به تبیین این روایات پرداخته و به سه سؤال اساسی زیر پاسخ می‌دهیم: ۱. منظور از …

شبکه اجتهاد: حوزه علمیه که به اذعان برخی از نخبگان دانشگاهی پیشرفت‌های چشم‌گیری بعد از انقلاب اسلامی داشته است، در مسئله «تبیین» دشواری‌ها و چالش‌هایی دارد که باید نسبت به آن تفطن داشت: ۱. آنچه مقام معظم رهبری در مورد جهاد تبیین فرموده‌اند و بر فوری بودن و حتمی بودن چنین فریضه‌ای تأکید کرده‌اند، نیاز به فکر فوری و اقدام فوری دارد. فوریت در واکنش‌های نظری و عملی حوزه و حوزویان فاقد پشتوانه‌های اجرایی است. به بیان دیگر، جهاد تبیین در مرحله تشخیص و در مرحله عملیات نیاز به چابکی دارد در حالی که وابستگی نهادهای حوزه در حرکت‌های علمی …

شبکه اجتهاد: انقلابی که این روزها را به عنوان سالگرد پیروزی‌‌اش گرامی داشته‌ایم خجسته و پر برکت تر از آن است که بتوان توصیف کرد. امام عزیز و به حق پیوسته ما در آغاز وصیت نامه سیاسی- الهی خود شهادت داده‌اند که: «اهمیت انقلاب شکوهمند اسلامی که دستاورد میلیون‌ها انسان ارزشمند و هزاران شهید جاوید آن و آسیب دیدگان عزیز، این شهیدان زنده است و مورد امید میلیون‌ها مسلمانان و مستضعفان جهان است، به قدری است که ارزیابی آن ازعهده قلم و بیان والاتر و برتر است» و البته معلوم است که مسئولیت ماهم برای قدرشناسی و پاسداری ازآن به …

شبکه اجتهاد: فقه، دانشی اجتماعی است، ظرفیتی به مانند حکمت عملی یونانیان، در جامعۀ مسلمانان دارد؛ در تعامل با پیرامون، همان گونه که تاثیرگذار می‌‌باشد، احتمال تأثیرپذیری آن از جامعه وجود دارد. در جهان اسلام اندیشمندانی چون سیدجمال، عبده، علی عبدالرازق، کواکبی، نائینی، شهید صدر و امام خمینی دیدگاه‌‌هایی مصلحانه مطرح کردند که هر کدام در گستره‌‌هایی متفاوت از اندیشه و عمل تاثیرگذار بود و از آن جا که درون اندیشه و نصوص اسلامی، ظرفیت‌های گوناگونی برای احقاق حقوق مردم وجود داشت، لذا کم کم گرایش‌‌ها و نگرش‌‌هایی مردم سالار میان فقهای مسلمان، مطرح و فراگیر شد، هر چند که …

اختصاصی شبکه اجتهاد: مقام معظم رهبری، در دیدار فرماندهان و کارکنان نیروی هوایی و پدافند هوایی ارتش فرمودند: “مطلبی که من بیشتر می‌خواهم روی آن تکیه بکنم و توجّه شما و دیگرانی که این صحبت را می‌شنوند جلب کنم، «جهاد تبیین» است که من این را مکرّر تکرار کرده‌ام. «جهاد تبیین» یک فریضه است. «جهاد تبیین» یک فریضه‌ی قطعی و یک فریضه‌ی فوری است و هر کسی که می‌تواند[باید اقدام کند]؛ و حالا عرض خواهم کرد که مسئولین در این زمینه بیشتر موظّفند”. سخن این است که آیا این سخن حضرت آیت‌الله خامنه‌ای فقط این است که تبیین واجب است؛ …

شبکه اجتهاد: یکی از منابع مهم معرفت دینی سنت است که این سنت از طریق حدیث گزارش ‌شده و به نسل‌های بعدی انتقال پیدا کرده است. از آنجا که احادیث درطول تاریخ فرازونشیب‌های متفاوتی پیدا کرده‌اند و آسیب‌های متعددی متوجه آن شده است -چه از ناحیه راویان حدیث و چه از ناحیه نگارش ‌آن‌ها- عالمان دین درصدد برآمدند تا علومی را تاسیس و پایه‌گذاری کنند که در سایه آن علوم بتوانند آسیب‌ها را شناسایی و به سنت واقعی دسترسی پیدا کنند. یکی از این علوم، علم رجال است؛ دانشی که در رابطه با معرفی و شناخت راویان حدیث است در …

شبکه اجتهاد: برخی روشنفکران عرب تمدن اسلامی را «تمدن فقه» توصیف کرده‌اند. این سخن از جنبه‌های مختلف سخن درستی است. از فقه در این تعبیر طبیعی است که تعبد شخصی به فروع فقهی مراد نیست. بلکه جنبه تمدنی فقه در اسلام است که مقصود است. روشنفکری دینی در ایران چند دهه‌ای است که در برابر توجه به جنبه‌های معنوی دین اهمیت فقه را کم جلوه‌ می‌دهد. البته آنچه از گفتمان روشنفکری دینی در ایران بر‌ می‌آید این است که منظورشان از فقه، فقه بمثابه دانش است. به نظرم این باور ناشی از دو فهم نادرست است: یکی از خود اسلام …

شبکه اجتهاد: در مراجعه به روایات اهل بیت علیهم‌السلام گاه می‌بینیم موضوعی تنها در روایات یکی از ائمه، و یا دوره‌ای خاص از امامت ائمه علیهم‌السلام ‌‌مورد توجّه قرار گرفته است، و امامان دیگر (چه متقدّم و چه متأخّر) به آن موضوع نپرداخته‌اند. در مباحث و کتب استدلالی فقه، به این امر چندان توجّهی نمی‌شود، یعنی فرقی نمی‌کند که امام صادق علیه‌السلام به موضوعی پرداخته باشند یا امام هادی و عسکری علیهما السلام. اما در مباحث تاریخی، این امر را نباید نادیده گرفت، و چه بسا توجّه به عصری که این روایت در آن صادر شده است، ما را در …

شبکه اجتهاد: استاد احمدی شاهرودی، بررسی «حجیت سیره» را به «حجیت تقریر» بازگشت می‌دهند و این، روش منطقی حل مسئله است که سایر اصولیین نیز همینگونه عمل می‌کنند و ادله‌ای را مبنی بر لزوم موضع گیری امام(سلام الله علیه) در برابر خلاف شرع اقامه می‌کنند. ایشان با وجود «انکار حجیت تقریر» و رد دو وجه از وجوه مطرح شده در کتب اصولی، سیره عقلاء در باب ظواهر را حجت دانسته و آن را معتبر می‌دانند. به نظر ایشان، اگر ظواهر معتبر نباشد، «نقض شریعت» شده و باب هدایت منسد می‌شود، زیرا طریق جایگزینی نیز از طرف شارع معرفی نشده است، …

اختصاصی شبکه اجتهاد: آیت‌الله صافی گلپایگانی در روزهایی از دنیا رفت که به نظر می‌رسد هنوز حوزه‌های علمیه آن‌چنان که باید، آثار حدیثی، کلامی و تاریخی ایشان را مورد تحقیق و تدقیق قرار نداده‌اند تا روش‌ها و استدلال‌های آن فقیه برجسته به‌درستی توضیح داده شود. البته در مدارس مختلف و در مجامع حوزوی طلابی هستند که با نوشته‌ها و سخنان آیت‌الله صافی مأنوس‌اند، ولی امروزه نمی‌توان به گعده‌های خصوصی و درس‌گفتارهای شفاهی بسنده کرد؛ بلکه باید دربارۀ شخصیت‌های حوزوی و نظریات گوناگون‌شان بیشتر نوشت و نشر داد تا آراء و نظریاتشان در میان اهل فن به معرض مطالعه و مباحثه …

شبکه اجتهاد: گذاری به سرخط زندگی مرجع فقید مرحوم آیت‌الله صافی گلپایگانی به ویژه پس از به برگ و بار نشستن در مرحله علم و عمل،‌‌ می‌تواند الگوی موفقی از یک عالم حوزی در عصر ما را بدست دهد که به اهم آنها اشاره‌‌ می‌کنم: یک؛ همراهی نزیهانه با انقلاب می دانیم که ایشان در اوان پیروزی نهضت اسلامی در شورای نگهبان عضویت موثر داشتند و پس از آن همان گونه که در پیام ستودنی رهبری مکرم آمده است، همواره از همراهی و همصدایی با انقلاب و ابراز نظر و مشورت دریغ نداشت. شگفت آن که در همان دوران یا …

شبکه اجتهاد: آیت‌الله العظمی صافی آینه تمام نمای تاریخ روحانیت در صد سال اخیر است، خاندانی اصیل که همه تجربه‌های روحانیت را در دوره پس از مشروطه، دوره رضاشاه، پسرش محمدرضا، و عصر انقلاب اسلامی پشت سر گذاشته است. آیت‌الله صافی، هم در این تجربه‌ها درگیر بود و هم به خوبی آنها را به خاطر داشت و از آنها عبرت گرفت. ایشان همواره با ایده روشن و استوار از کنار آن تحولات عبور کرد و به هیچ روی خود را تسلیم فضاهای تهدید یا تطمیع نکرده دامنش را آلوده نساخت و با نجابت سیاسی زندگی کرد. عمر طولانی، همراه با …

شبکه اجتهاد: ارتحال حزن‌انگیز شیخ الفقهاء، فقیه مکتب اهل بیت عصمت و طهارت (ع) حضرت آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی (قدس سره) خسارتی جبران ناپذیر برای حوزه‌های علمیه و برای جامعه دینی و ایمانی است. شخصیت ارجمند آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی (ره) ویژگی‌های مهمی داشت که به موجب آن، برای حوزه‌های علمیه به سرمایه‌ای بزرگ از حیث سلوکی و اجتماعی و فقاهتی بدل شده است. سلوک و اندیشه این مرجع راحل از صفای روح و میل به نصح و عشق به مردم و توجه عمیق به انقلاب خبر می‌داد. فروتنی عالمانه از ژرفنای وجودش برمی خاست و شوق عمیق به تحقق …

شبکه اجتهاد: هدف از بحث چالش‌های فقه و روانشناسی، گشودن باب گفتگو بین روانشناسی – به عنوان یکی از رشته‌های علوم انسانی – و فقه است. برای اینکه این بحث به خوبی مطرح شود، باید به چند نکته توجه شود و در آخر نمونه‌هایی از چالش‌های فقه و روانشناسی بیان می‌شود. ۱. اولین نکته این است که این بحث یکی از مصادیق بحث رابطه‌ی علم و دین است. روانشناسی یکی از افراد شاخص علم تجربی مطرح است. فقه هم یکی از شاخه‌های مهم دین، به ویژه دین اسلام است. گویا در این بحث رابطه‌ی علم و دین سنجیده می‌شود. البته …

شبکه اجتهاد: مسئلۀ فهم متن، به عنوان یک مسئلۀ جدی، مرهون مباحث هرمنوتیک معاصر است. اگر چه اصل این مسئله در علم اصول نیز مطرح بوده است؛ اما با مباحث هرمنوتیک فلسفی هایدگر و گادامر این مسئله اهمیت خاصی یافت و انقلابی در برداشت عمومی ‌‌در این باب، ایجاد نمود. گادامر با تحلیلی خاص از فهم می‌‌کوشد تا نشان دهد اساساً فهم، عمل اکتشافی مفسّر نیست و معنا، به عنوان واقعیتی بیرون از ذهن مفسّر وجود ندارد بلکه مفسّر خود در تکوّن معنا سهیم است و معنا محصول تلاش مفسّر در قبال متن است. از منظر او فهم حاصل امتزاج موقعیت هرمنوتیک …

شبکه اجتهاد: یک راه برای پرداختن به موضوعات مستحدثه شروع از موضوع‌شناسی و واکاوی زمینه‌ها، عوامل پیرامونی، پدیدارها و ماهیت موضوع؛ و در ادامه یافتن قواعد فقهی دخیل در مسئله و بررسی ادله اربعه است. راه دیگر رفتن به سراغ ادله با پیش‌داشت موضوع به صورت اجمالی و یافتن دلالت‌های آنها برای موضوع به نحو تفصیلی است. استاد علی رحمانی سبزواری در فرصتی که در اختیار «مناط» قرار داد ذیل دو گفتار بررسی‌های خود را سامان داده است. این استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم در گفتار نخست با عنایت به رویاتی که درباره طبیب و طبابت در …

شبکه اجتهاد: دانش فقه امامیه میراث‌دار تلاش و مجاهدت علمی بزرگان زیادی از علمای حوزه‌های علمیه است. گسترده‌ترین شکل از نظردهی و تبادل‌نظر و تحولات فکری را در این دانش می‌توان مشاهده کرد. اجتهادات و فتاوای متفاوت فقیهان نتیجه همین کنکاش‌های علمی بوده است. سنت فکری حاکم بر این دانش میان فقیهان آن است که باید هرگونه نظردهی و تحول در اندیشه فقهی، مبتنی‌بر منطق علمی و معقول باشد. بر همین اساس است که درکنار علم فقه، دانش اصول‌الفقه نیز شکل گرفته است. علم اصول تنها به‌منظور درست فهمیدن منابع فقه نیست بلکه برای تفکیک فقیه اهل نظر از غیرفقیه …

شبکه اجتهاد: اهل حدیث، مقصودم علمای اصحاب حدیث سنی تا قرن‌‌ها با شکل‌گیری اتوریته‌‌های نهادینه دینی و یا دینی|سیاسی مخالف بودند. حدیث متاع دستیاب‌ تری بود و بدون مقدمات زیاد می‌شد در حدیث و حفظ آن مرتبه‌ای یافت. همین امر به آن دیدگاه که گفتم هم کمک می‌کرد و هم از نتایج آن هم همزمان بود؛ یعنی این دو پدیده در ارتباط مستقیم با هم بودند. با خواندن چند متن در حدیث و گرفتن چند اجازه در آن هر آشنا با الفبایی برای خود محدثی به شمار می‌آمد. این برخلاف فقه بود که در مدارس خاص معمولاً تدریس می‌شد و …

اختصاصی شبکه اجتهاد: با توجه به پیشرفت چشم‌گیر و هر روزه دنیای مادی، دادوستد و کسب درآمد به‌عنوان یکی از مهم‌ترین امور که با مسائل دیگر به‌گونه‌ای مرتبط است نیز دچار تغییر و تحول شده است و راه‌های کسب درآمد که سابقاً افراد می‌توانستند از آن طریق بهای کالا را دریافت یا پرداخت کنند، به‌کلی دستخوش تغییر شده است. از جدترین متدهایی که پا به عرصه حضور گذاشته می‌توان ارز دیجیتال را نام برد. پول‌های دیجیتالی به دو قسم متمرکز و غیرمتمرکز منقسم می‌شوند؛ که هدف ما در این نوشتار پول‌های غیرمتمرکز هستند. این پول توسط یک گروه یا یک …

اختصاصی شبکه اجتهاد: بحث «حجیت خبر» در دنیای اسلام از تاثیرگذارترین مباحث اصول است، شما هیچ مبحثی را به اندازه حجیت خبر ندارید که تاثیرگذار باشد، چون حجیت خبر کاربرد وسیع و میدان وسیعی دارد. دیگر مباحث همچون اجماع، ظواهر کتاب، قیاس در مقایسه با خبر واحد، محدود است و دامنه کمی دارد. سه دیدگاه سه دیدگاه اساسى را در مبحث حجیت خبر، مى‏‌توان تقریر کرد: ۱. حجیت تعبدى خبر؛ این مسلک بر این اساس استوار است که ما از شارع مقدس، تکلیف به قبول خبر داریم؛ چه بخواهد آن خبر طبق شواهد و قرائن عقلایى، وثوق و اطمینان و …

اختصاصی شبکه اجتهاد: بحث سیره عقلاء، یکی از مهمترین منابعی است که در فقه کاربرد فراوانی دارد، شاید بتوانم بگویم ۸۰ درصد اجتهاد به این موضوع بستگی دارد. به عنوان مثال: کسی دندان کاشته یا پرکرده و بعد غذای نجسی خورد یا اینکه دهانش خون آمد، آیا این دندانی که پرکرده، حکم بواطن را دارد که نجس نمی‌شود یا اینکه حکم بواطن را ندارد. چون روایتی داریم که باطن نجس نمی‌شود یا دهان نجس نمی‌شود، در استظهار از این روایت، آیا ظهور زمان ائمه (سلام الله علیهم) حجت است یا ظهور الآن حجت است؟ اگر کسی گفت ظهور الآن حجت …

شبکه اجتهاد: در مورد ازدواج کودکان مطالب مهمی است که از نظر فقهی باید مورد توجه قرار بگیرد، این بحث را حول چند محور تبیین می‌کنیم که بعضی از این محورها جنبه مقدماتی برای مدعای ما دارد و برخی استدلال است. مدعی این است که با تعریفی که از کودک خواهد شد، اولا هرگونه اجرای عقدی دائما یا موقتاً برای صغیر یا صغیره باطل است وضعا، مگر موردی را که استثنا خواهیم کرد و ثانیاً هرگونه استمتاع و بهره برداری جنسی از کودک حرام است تکلیفا. برای اثبات این دو مدعی عرض کردم که محورهایی از بحث هست: ۱. اساس …

اختصاصی شبکه اجتهاد: درباره قیاس و ماهیت آن از دیرباز در کتب مربوط به اصول فقه سخن گفته شده و البته در روایات شیعه و سنّی از آن سخن به میان آمده است. برای نمونه در کتبی همچون «بصائر الدّرجات» و «الکافی» روایاتی درباره قیاس وجود دارد که البتّه گاه کمتر مورد توجّه قرار گرفته‌اند. برای نمونه در «کِتَابُ فَضْلِ الْعِلْم‏‏ بَابُ الْبِدَعِ وَ الرَّأْیِ وَ الْمَقَایِیس‏» از کتاب کافی گزارشی درباره «محمّد بن حکیم» که خود از یاران امام کاظم(ع) و از مشایخ برخی اصحاب اجماع همچون  ابن ابى عمیر و احمد بن ابى نصر و حسن بن محبوب …

شبکه اجتهاد: بسیاری قدمت حوزه علمیه‌ قم را با مهاجرت و اسکان افراد قبیله اشعری از کوفه به قم یکسان می‌دانند و گسترش و افزایش مهاجرت اشعریان شیعی در سده‌ دوم هجری را که محدثان و علمای اهل تشیع در بین ایشان را نشان‌دهنده‌ی تکوین حوزه علمیه‌ شیعی در نخستین دهه‌های سده‌ی دوم هجری می‌دانند. هرچند با رونق حوزه‌های مشابه دیگر در ری و سپس بغداد و به‌ویژه پس از قدرت یافتن سلجوقیان سنی مذهب در سده‌ی پنجم، از شکوه پیشین آن کاسته شد؛ اما در طول سالیان پرفرازونشیب ایران به حیات خود ادامه داد. پس از سالیان طولانی، حوزه …