یادداشت فقهی و اصولی

شبکه اجتهاد: «حاج آقا موسی!» این نام شخصیتی مشهور در میان حوزویان و به غایت محبوب در میان طلاب علوم دینی و البته کمتر شناخته شده در میان عموم مردم است. آیت‌الله العظمی سید موسی شبیری زنجانی، متولد ۱۰ اسفند ۱۳۰۶ در قم، فرزند آیت‌الله سید احمد زنجانی است. پدر سید موسی عالمی در اوج تقوا بود که سال‌ها در مدرسه فیضیه قم بسیاری از عالمان دین از جمله روح الله الموسوی الخمینی در نمازش شرکت می‌کردند. اکنون سال‌های سال است که سید موسی به جای پدرش در جوار بارگاه حضرت فاطمه معصومه(س) امام جماعت است. سید موسی از بزرگان کم نظیری چون پدر بزرگوارش سید احمد، سید …

شبکه اجتهاد: حقوقدان، اسلام‌پژوه و استاد فلسفه و سیاست و نوهٔ دختری حاج شیخ عبدالکریم حایری یزدی (بنیان‌گذار حوزهٔ علمیهٔ قم) در یادداشتی با عنوان «عذر تقصیر به پیشگاه مرجعیت» درباره حضرت آیت‌الله سید موسی شبیری زنجانی نوشت: ۱- به‏ تصدیق عموم ارباب معرفت، خبرگان واقعی (و نه رسمی)، دین شناسان و صاحب‌نظران در میدان فقاهت شیعی، حضرت آیت‌الله العظمی حاج آقا موسی شبیری زنجانی دامت برکاته یکی از شایستگان مرجعیت تقلید در زمان حاضر می‌باشند.‏ ۲- شاید اکثر خوانندگان این سطور، نام معظّم‌له را شنیده‌اند ولی برخی توفیق زیارت از نزدیک ایشان را نیافته باشند.‌ای کاش چنین توفیقی برای …

شبکه اجتهاد: این یادداشت شامل بیست نقد و تأمّل در واکنش به نامه ‌آیت‌الله یزدی است که در دو بخش تنظیم شده است. (بدیهی است، انتشار یادداشت زیر به منزله رد و یا تأیید محتوای آن نمی‌باشد) بخش اول) تأمّلاتی در متن نامه آقای یزدی به ‌آیت‌الله شبیری یک. جناب رییس اسبق دستگاه قضا! شما در آغاز نامه خود نوشته‌اید: «پیرو انتشار تصاویری در فضای مجازی از حضرتعالی در کنار برخی افراد مسئله دار که برای نظام جمهوری اسلامی و مقام معظم رهبری احترامی قائل نیستند؛ بدین وسیله به عرض می‌رساند، این موضوع ناراحتی و تعجب مقلِّدین و حوزویان را …

شبکه اجتهاد: مرحوم آیت‌الله سید احمد شبیری زنجانی (۱۳۵۲-۱۲۶۹ش) که فرزندش آیت‌الله‌ سید موسی شبیری زنجانی اکنون از مراجع برجسته شیعه است، از جمله مجتهدینی بود که از لزوم اعتدال فکری سخن می‌گفت و خواهان کمک فقها به آسان‌سازی امور روزمره زندگی مردم بود. وی حتی به پاسخ‌های پیچیده و دشوار برخی فقها به پرسش‌های شرعی مردم اعتراض می‌کرد و می‌گفت: «در جواب استفتا نباید تشقیق شقوق کرد و گرنه سؤال‌کننده در فهم مراد گیج شده و نمی‌تواند جواب را بر مورد سؤال تطبیق دهد … بلکه باید بر طبق صورت متعارف در عرف مردم پاسخ نوشت». وی معتقد بود …

شبکه اجتهاد: آیت‌الله موسوی بجنوردی حضور زنان در ورزشگاه بر مبنای «اصالت الحلیه» فتوا به عدم اشکال آن داده و فی نفسه چنین امری را غیرشرعی نمی‌داند اما در ادامه چندین بار تاکید می‌کند که: «این حضور نباید با مسائل غیرشرعی و غیراخلاقی همراه شود. بدون شک اگر این حضور به مسائل غیراخلاقی و غیرشرعی همراه شود، جایز نیست.» ایشان آنگاه بخش دوم را نفی کرده و اعلام می‌دارد فضای ورزشگاه و فرهنگ مردم به گونه‌‌ای است که کار غیر شرعی در ورزشگاه اتفاق نخواهد افتاد فلذا نباید مانع حضور زنان در ورزشگاه شد! ایشان حتی مخالفت مراجع با این …

شبکه اجتهاد: آیت‌الله مهدوی کنی بخش عمده‌ای از وقت و فرصت و عمر مفید خود را صرف جوانان دانشجویی کرده که قطعاً برای آن مرحوم به عنوان باقی صالح نوشته خواهد شد و توشه آخرت او خواهد بود؛ زیرا در ایامی که می‌توانست به هر رتبه و مرتبه سیاسی که تمایل داشت برسد و هر مقام و مسئولیتی را به‌راحتی در بالاترین سطح کشوری و سیاسی به دست آورد، دست از دنیا و امور مادی و مقام‌های ظاهری سیاسی کشید و در گوشه‌ای از تهران به تربیت و آموزش جوانانی همت گماشت که هم‌اکنون بیشترشان از ممتازان علمی و فرهنگی …

شبکه اجتهاد: مهم‌ترین راه رشد علمی طلاب جوان، تدریس است؛ با تدریس است که استعدادهای نهفته‌ی آنان شکوفا‌ می‌شود؛ احساس شخصیت‌ می‌کنند، آزموده‌ می‌گردند، دروسشان برایشان ملکه‌ می‌شود و… اکنون به برکت تضییقات ایجاد شده این راه بر خیل عظیمی از مشتاقان بسته شده است. سابقاً طلاب، با میل خود و به فراخور استعداد و توانشان هر استادی را‌ می‌خواستند انتخاب‌ می‌کردند؛ هرگز مجبور نبودند استادی را که به هر دلیل‌ نمی‌پسندند برای مدتی طولانی تحمل کنند؛ و چون با میل خودشان انتخاب‌ می‌کردند انگیزه‌شان نیز برای شرکت در درس افزایش‌ می‌یافت؛ استاد، برایشان تنها معلم یک درس نبود مربی …

شبکه اجتهاد: متن زیر یادداشتی از حجت‌الاسلام عباسعلی مشکانی سبزواری، دکتری فقه سیاسی و مدرس دانشگاه باقرالعلوم(ع) در مورد ایجاد تحول در ارتباطات دوجانبه مراجع تقلید و نظام اسلامی می‌باشد که مفتاح آن را منتشر کرده است و در ادامه می‌خوانید: «پیشنهاد مى‌کنم… دادستان کل کشور و دو نفر از قضات عالى‌رتبه که سوابق حوزوى داشته باشند تشریف بیاورند تا آن چهار مسأله مهم درباره مهریه در محیط عالمانه و دور از عصبانیت حل و فصل شود و چنانچه آن چهار مسأله روشن شد، ان شاء الله به کار بسته شود و اگر بعضى از قوانین موجود با متون اسلامى …

شبکه اجتهاد: بانکداری اسلامی از چارچوب و اصول خاصی تبعیت دارد؛ از جمله این اصول می‌توان به رعایت موازین شریعت همچون ضوابط فقه اسلامی، اخلاق‌مداری، عدالت‌مداری و حرکت به سوی پیشرفت و توسعه پایدار و همه‌جانبه اقتصادی اشاره کرد. آنچه مدنظر این نوشتار است شناخت جایگاه و کارکرد «عدالت» در نظام بانکداری است. پیش از این در یادداشتی به این نکته اشاره شد که عدالت بانکی، صرفا در رفتار با مشتریان بانک خلاصه نمی‌شود. یک بانک عدالت‌مدار باید نسبت به کارکنان و مدیران، سهامداران و گروه رقبا رویکردی عدالت‌محور داشته باشد. از این‌رو انحصار عدالت‌محوری به موضع محدود مشتری‌مداری خطا …

شبکه اجتهاد: عدالت اجتماعی از موضوعات چالشی تحقیقات پژوهشگران است. حجت‌الاسلام دکتر سیدکاظم سیدباقری در جدیدترین یادداشت خود با عنوان “عدالت، راهبر قانون” به این مقوله پرداخته است که از منظرتان خواهد گذشت: قانون، ضوابط و اصول کلّی معیّنی است که از طرف یک منبع دارای قدرت و اعتبار اجتماعی، مقرر می‌شود و در آن برای همه کسانی که در قلمرو آن منبع قدرت زندگی می‌کنند، تکالیف، حقوق ومسؤولیتهایی معیّن گردد که همگان، قوی یا ضعیف، به رعایت آن ملزم باشند و به عواقب تخلّف از آن گردن نهند. قانون و عدالت، هر دو فراگیر و بهره‌آور برای جامعه می‌باشند …

شبکه اجتهاد: فقه از زمان امامان معصوم(ع) به صورت عام و فقه سیاسی به صورت خاص همواره متناسب با تحولات زمانی پیش رفته و به نیاز‌های جامعه پاسخ داده است. هر جامعه‌ای باید نظریاتش را بر اساس هنجار‌های بومی خویش تولید کند، بر این اساس فقه سیاسی، نرم‌افزار اداره جامعه است. در تمام زمان عصر غیبت، فقه سیاسی پاسخ‌گوی نیاز‌های فردی مومنان بود، ولی نمی‌توانست نظام را اداره کند و نیاز‌های نظامی و حکومتی را برآورده کند. کتاب‌های تخصصی فقه سیاسی و اندیشه سیاسی و هم چنین رشته‌های تحصیلی در این زمینه وجود نداشت و شعله اندکی از فقه سیاسی …

شبکه اجتهاد: ظرف هفته‌ها‌ی اخیر بحث‌ها‌ی زیادی بین صاحب نظران در مورد حوزه و سکولاریسم مطرح شد. آنچه مسلم است قول به جدایی دین و حوزه‌ها‌ی دینی از سیاست، بر خلاف مسلّمات و الفبای دین و شریعت است و بدون شک همه انبیای الهی تحقق اهداف والای معنوی و اخلاقی و عدالت خواهی و ایجاد قسط را از رهگذر تحقق حکومت الهی دنبال می‌کرده اند و هیچ حکومت نامشروعی را ـ جز از باب تقیه ـ تأیید نمی‌کردند، اما این همه ماجرا نیست و در این میان نکات دیگری مطرح است که باید در این بحث بدانها هم توجه کرد: …

اختصاصی شبکه اجتهاد: محمدتقی شهیدی، شاگرد مبرز مرحوم آیت‌الله میرزا جواد تبریزی، سال‌هاست که یکی از مهم‌ترین کرسی‌های تدریس خارج فقه حوزه علمیه قم را در اختیار دارد. عضو هیئت استفتاء آیت‌الله سیستانی، در خلال مباحث مکاسب محرمه که در سال تحصیلی ۹۵-۹۶ تدریس کردند، به بحث لهو پرداخته است. در زیر، بخش‌هایی از گفته‌های ایشان در این رابطه می‌آید. ایشان در این مختصر، اقسام قمار را مطرح کرده و ادله هر یک را به‌صورت مختصر بررسی می‌کنند. بحث درباره قمار و ادله حرمت آن است. قمار دارای چهار قسم است: قسم اول: بازی با آلات قمار همراه با برد …

اختصاصی شبکه اجتهاد: شناخت موضوع، شرط موفقیت در هرگونه فعالیت درباره آن است. جست‌وجو از امری که از آن تصوری نداریم و یا از آن تصور ناقصی داریم، عقیم و ناکام است. تصور ناقص و نارسا سبب می‌شود تا ابزارهای شایسته برگرفته نشود. موفقیت در درس خارج، پیش از آن که محتاج روشها و ابزارهای مناسب باشد، در گرو تصور کاملی است که طلبه از آن دارد. به خاطر نداشتن تعریفی از درس خارج، طلاب وارد فضای مه‌آلودی جدید می‌شوند. در این فضا نمی‌دانند چگونه درس بخوانند؟ کدام استاد را برگزینند؟ در درس کدام موضوع فقهی یا اصولی شرکت کنند؟ …

اختصاصی شبکه اجتهاد: اگر حوزه‌‌های علمیه غیر سکولار باور دارند که اندیشه‌‌های دینی باعث شکوفایی و رشد اقتصاد سالم است. اگر باور دارند که اسلام و تحقق آن نه تنها منافاتی با کار و تولید و درآمدزایی ندارد بلکه کار و تولید و عقل اقتصادی داشتن بخش با اهمیت و تعیین کننده زندگی دیندارانه است، ای‌کاش به جای شنیدن این حرف‌ها از بالاترین مقامات حوزوی در نگرش بزرگان و اعاظم فقاهت به مقوله اقتصاد تحولی رخ می‌داد. درس‌‌های اصلی حوزه با تعادل و منطق عقلانی بین اقامه الصلاه و ایتاء الزکات با مفهوم شامل و جامع نماز (پیوند جامع و …

اکنون این حوزه با سوابق علمی و تاریخی و سیاسی کم‌نظیر، پس از پیروزی انقلاب اسلامی، گسترش کمّی و کیفیِ در خورد توجّهی یافته و ظرفیت شایانی برای پرورش علماء و محققان اسلامی در رشته‌های گوناگون پدید آورده است که شکوفائی این ظرفیت نیازمند مدیریتی جامع و پویا است. اختصاصی شبکه اجتهاد: مکتب اسلام مبتنی بر سه اصل مبدأ، معاد و رهبری الهی برای همه ابعاد مادی و معنوی بشر به مقتضای جامعیت و در هر عصری به مقتضای خاتمیت و جاودانگی آن، برنامه و دستورالعمل دارد؛ در این میان، رهبری الهی به عنوان موهبتی الهی و پیونددهنده دو اصل …

شبکه اجتهاد: منزلت روحانیت متاثر از تحولات جهانی عصر جدید و شرایط پس از پیروزی انقلاب اسلامی دستخوش تغییرات قابل توجهی شده است و احساس مساله بودگی در آن در چند سال اخیر زیاد شده است. فارغ از ارزیابی‌های شتاب زده درباره کاهش آن و لزوم نگاه دقیق تر بدان، کشف عوامل موثر بر آن نیز بسیار قابل توجه است. موسسه صراط مبین در راستای توجه به این مساله کتابی با عنوان «بررسی وضعیت و راهکارهای ارتقاء منزلت روحانیتم به همت حجت‌الاسلام وحید نجفی منتشر نموده است. بخش‌هایی از این کتاب با رجوع به اندیشمندان حوزوی و مصاحبه با آنها …

چنانچه توصیه بر آن است که می‌توان با نظارت دقیق‌تر مانع از صوری‌سازی تسهیلات مشارکتی شد، آیا نمی‌توان این مکانیسم نظارتی را برای تسهیلات مبادله‌ای بکار گرفت؟ شبکه اجتهاد: پس از تهیه طرح «قانون جامع بانکداری جمهوری اسلامی ایران» از تلفیق و تجمیع سه طرح «طرح بانکداری جمهوری اسلامی ایران»، «طرح بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران»، «طرح تاسیس بانک توسعه جمهوری اسلامی ایران» و یک لایحه «اصلاح قانون پولی و بانکی کشور» توسط جمعی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی، در برخی از مجامع علمی بحث‌ها و نقدهایی نسبت به این طرح ایراد شده است. جدیدترین این واکنش‌ها ارسال نامه‌ای از …

شبکه اجتهاد: کودک ما، هم‌اینک، فرصت چهل ساله دیگری در اختیار ندارد. به سرعت و با جدّیت، باید فکری کرد. هم‌اکنون هر یک ساعت بایستی به اندازۀ یک سال پیش رفت!؛ که: الفرصه تمّر مرّ السحاب. پرده اول: چهل ساله چهار ساله! انسان چهل ساله‌ای را تصور کنید که به اندازه سن تقویمی خود رشد نکرده و اگرچه چهل سال دارد اما به مانند یک کودک چهار ساله است یعنی درطول زمان چهل ساله، تنها به اندازه چهار سال رشد کرده؛ نه از جهات قوای فکری و ذهنی و نه قوای جسمی و رفتاری و نه قوای روحی و روانی …

شبکه اجتهاد: مروجان مرام امام موسی صدر بیش از هر چیز، نیازمند یک بینش تاریخی و روش اجتهادی هستند و هنوز نتوانسته‌اند از کمند احساسات نوستالوژیک و جمود و تکرار سخنان و رفتار او، فراتر روند. پیروان حقیقی موسی صدر کسانی اند که با شناخت دقیق شرایط و تفکیک میان مواضع و مواقف و با آگاهی از کیدها و کلیدهای زمان، به امتداد اهداف او در قالب راهبردهای جدید و تاکتیک‌های تازه بیاندیشند. ۱- امام موسی صدر در یک زمان و مکان خاص به عرصه آمد و داوری‌های ما هم باید به همان قلمرو محدود شود. اگر او در رسالت …

شبکه اجتهاد: در خبرها خواندم که حوزویان همایشی برپا خواهند کرد بنام «تصوف‌شناسی انتقادی». صوفی نیستم. اما ملاحظاتی دارم که در زیر می‌نگارم: امام موسی صدر دو دهه در لبنان به تبلیغ فرهنگ اهل بیت (ع) پرداخت. در برابرش هم سنیان قرار داشتند هم مسیحیان. روش صدر، اثبات تشیع بود نه نفی دیگران. نه تنها دیگران را نفی نکرد، بلکه آنها را احترام گذاشت، در آغوش گرفت، به گفتگو و تشریک مساعی در ساختن وطن مشترک دعوت‌شان کرد. صدر هرگز همایش مسیحیت‌شناسی انتقادی برپا نکرد. به جای آن در الندوهِ اللبنانیه با بزرگان مسیحی گفتگوی اسلام و مسیحیت را راه …

شبکه اجتهاد: وقتی هنوز نوجوان بودم تصمیم به تدریس گرفتم حدوداً ۱۶ ساله بودم؛ بدون دنگ و فنگ‌های امروزی یک اطلاعیه تهیه کرده و اعلان درس نمودم، هنوز امکان تدریس آزاد کمابیش وجود داشت؛ به قول مردم کوچه و بازار، چون “دست زیاد بود” جبراً باید خودم را می‌کشتم تا بتوانم یک درس ایده آل ارائه کنم، بهترین آزمون هم همین بود؛ اگر یک روز ناموفق درس می‌گفتم فردا درسم تعطیل می‌شد! همه‌ی اساتید کم‌وبیش همین حال را داشتند؛ یادش به خیر؛ چه نشاطی بود و همین تدریس چه انگیزه‌ای برای ادامه‌ی کار می‌داد؛ آرام آرام بساط تدریس آزاد در …

اختصاصی شبکه اجتهاد: یکی از مسائل فقهی مطرح در باب عاشورا حکم این امر فقهی است که با توجه به آیه «َلَا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَهِ» اگر انسان بداند که نتیجه حضورش در جایی هلاکت می‌باشد، آیا این حضور جایز است یا خیر؟ و آیا قاعده اولویت با این آیه قابل جمع است یا نه؟ بدون شک قاعده اولویت می‌تواند در چنین قاعده‌ای جاری شود؛ مانند زمانی که فرد مسلمان خود را برای حضور در صف مقدم جنگ آماده می‌کند و احتمال کشته شدن را می‌دهد. چنین موقعیتی بدون شک از مصادیق آیه فوق نیست، اما آیا واقعه عاشورا را …

شبکه اجتهاد: ماه‏های حرام، موضوع برخی از احکام شرعی واقع شده که بدین سبب بعضی از زوایای فقهی این ماه‏ها را مورد بررسی قرار می‏‌دهیم: ۱- تعداد ماه‌های حرام به اتفاق تمام فقهای مسلمان، ماه‌های حرام چهار ماه می‌‌باشد که این چهار ماه عبارتند از: «ذی‌القعده»، «ذی‌الحجه»، «محرم» و «رجب» که سه ماه اول پشت سر هم و ماه رجب به‌طور جداگانه است. (۱) ورود قرآن کریم در این زمینه (مانند بیشتر موارد) به روش طرح کلیت و اجمال مطلب بوده و نام هر یک را مشخصاً بیان نفرموده چنان‌چه آیه می‌فرماید: «إنّ عدّه الشهور عند الله اثنا عشر شهراً …

اختصاصی شبکه اجتهاد: شاخت در خصوص پیاده‌سازی فقه اسلامی در امپراتوری عثمانی به عنوان یکی از مهم‌ترین سلسله‌های اسلامی و طرفدار پیاده‌سازی فقه حنفی که مورد بحث او به عنوان محور بررسی فقه اسلامی است آورده است: ترکان در آغاز قدرت یافتن خود، نسبت به جاری‌سازی فقه اسلامی در تمامی ارکان حکومتی خود تأکید زیادی نداشتند به همین دلیل تا مدت‌ها گرایش‌های صوفیانه و شریعت ستیزانه در میانشان رایج بود و حقوق عرفی و اداری نسبت به حقوق شریعت غلبه داشت و مسائل غیر اسلامی چون عوارض دوره‌ای دوشیرم که از مسیحیان دریافت می‌شد و یا مالیات بر عروس و …

شبکه اجتهاد: حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمد تقی سبحانی استاد حوزه علمیه قم و مدیر بنیاد فرهنگی امامت طی یادداشتی تحلیلی به قیام امام حسین (ع) و ایستادگی قهرمانانه در برابر ستم و سیاهی پرداخته است که در پی می‌آید: ۱- در سده معاصر این پرسش بارها به میان آمده و دیدگاه‌ها‌ی گوناگونی را برانگیخته است. در این خصوص، دیدگاه روشنفکران دینی ایران و روحانیت همسو با آنان، از همه جالب‌تر و عبرت‌انگیزتر است؛ آنان که پیش از انقلاب، در فضای چپ مارکسیستی می‌زیستند، با تفسیر انقلابی‌منش از نهضت حسینی، نه تنها این حرکت را منحصر در یک قیام سیاسی می‌کردند …

شبکه اجتهاد: عاشورا به عنوان یک حادثه در جهان اسلام و در گفتمان شیعی پس از شکل‌گیری و استقرار آن در فرهنگ شیعی با رویکردهای متفاوت و نگرش‌ها‌ی گوناگونی مواجه شد که پاره‌ای از آن‌ها‌ نه تنها سودی به این واقعه نداشته‌اند بلکه زمینه ساز آسیب‌ها‌ی چندی نیز برای این واقعه شده‌اند. عاشورا دو ساحت دارد: ساحت اندیشه و تفکر و ساحت احساس و عاطفه که هر یک همراهانی و ره‌آوردهایی به دنبال داشته است. توجه به این دو ساحت نه تنها ضروری است بلکه آن چه عاشورا را می‌تواند جاودانه کند توزیع دقیق و صحیح سهم هر یک از …

این بحث بی سابقه نیست، اما من به نوبه خود تلاش کردم تا نشان دهم چرا فقها برای قرن‌ها جز در یک بحث کلامی، به عاشورا از زاویه فقه توجهی نکردند و این اواخر چه عواملی سبب شد تا برخی از فقها و نویسندگان، به عاشورا از منظر فقهی بنگرند. شبکه اجتهاد: نخستین پرسش این است که آیا کربلا یک حرکت فقهی است یا فرا فقهی؟ اگر عاشورا موضوعی فقهی باشد، یعنی امکان بررسی رسیدگی فقهی به آن باشد، طبعا قابل تأسی برای شیعیان است و می‌توان از آن به عنوان یک منبع فقهی استفاده کرد؛ اما اگر حادثه ای …

شبکه اجتهاد: باید متن زیارت عاشوراء را به عنوان مرامنامه شیعیان در دوره اموی و اوائل عصر عباسی دانست. این متن بازتاب دهنده باورها و اندیشه‌ها‌ی ضد اموی شیعیان است در دورانی که یاد و خاطره قیام امام حسین (ع) در دل و ضمیر شیعیان به عنوان موتور محرک بر علیه سلطه امویان به کار گرفته می‌شد و مایه وحدتبخشی به جامعه شیعه بود. امویان ایدئولوژی قدرت پرستانه خود را تحت پوشش اندیشه وحدت جماعت و خلافت اللهی قرار داده بودند و متن زیارت عاشوراء با ادبیاتی برخاسته از عمق متون دینی هم امویان و مذهبشان را به چالش می‌کشد …

شبکه اجتهاد: بی‌گمان تشکیل حکومت در فلسفه قیام حسینی می‌گنجد. دیدگاه عده‌ای این است که هدف قیام تشکیل حکومت توسط خود امام در آن دوران بوده است؛ در مقابل، عده‌ای نیز چنین دیدگاهی را نمی‌پذیرند. در هر صورت باید میان تشکیل حکومت به مثابه فلسفه به معنای عام و هدف به عنوان فلسفه خاص در آن دوران و از سوی امام تفکیک قائل شویم. در این نوشتار برخی دیدگاه‌های مطرح‌شده توسط هردوگروه را مرور می‌کنیم.