شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
استاد گندمکار با بیان اینکه امروز فقه سنتی جوابگوی انسان مدرن، جوامع و دوران مدرن نیست، اظهار داشت: امروز حوزه‌های علمیه ما نیازمند فقه مضاف هستند، فقه مضاف از منظر فقهی به همه موضوعات اضافه شده و در حوزه‌های فردی، اجتماعی و جامعه بشری در حوزه بین الملل و در همه جوامع انسانی مبتلابه است.
به گزارش شبکه اجتهاد، علوم دینی و پژوهش در عرصه دین از جمله مواردی است که همواره مورد توجه علما و دانشمندان جهان اسلام قرار گرفته است که یکی از این علوم، علم «فقه» است؛ «فقه مضاف» اصطلاحی است که کارشناسان علوم دینی و طلاب شاید اولین بار آن را شنیده باشند، اصطلاحی که استاد اسماعیل گندمکار، فوق دکترای فرهنگ و تاریخ ادیان و عرفان تطبیقی و عضو گروه مطالعات تطبیقی دانشگاه جورج آگوست گوتینگن آلمان بر لزوم توجه به آن تأکید دارد.
این مجتهد علوم اسلامی در گفتگو با شبستان، درباره اصطلاح «فقه مضاف»، اظهار داشت: ما همانطور که فلسفه مضاف داریم، می‌توانیم فقه مضاف هم داشته باشیم، فلسفه مضاف در مقابل فلسفه محض است؛ فلسفه محض تنها راجع به فلسفه صحبت می‌کند، اما فلسفه مضاف نگاه فلسفی به مقوله‌های گوناگون از جمله فلسفه، حقوق، سیاست و غیره دارد؛ در نگاه ما به فقه مضاف نیز، بحث ما فقه محض یعنی حلال، حرام، مباح، مکروه و مشخص کردن مصادیق آن نیست، بلکه نگاه فقهی و اصولی به مقوله‌ها و رشته‌های گوناگون علمی داریم.
گندمکار با اشاره به معنای فقه، عنوان کرد: فقه دارای معانی مختلفی است، گاهی فقه بالمعنی الاعم است، یعنی معادل تفقه در دین است و گاهی تعبیر به فهم دینی می‌کنند؛ فهم دینی گاهی معادل اجتهاد تعریف شده، گاهی مفهوم هرمنوتیک، گاهی مفهوم اپیستمولوژیک (معرفت‌شناسی) و گاهی مفهوم فنومنولوژیک (پدیدارشناسانه) است.
استاد سطوح عالی حوزه تصریح کرد: منظور من از مفهوم دینی همان فهم منابع دینی و اصطلاح خاصی است که در حوزه‌های علمیه تحت عنوان اجتهاد از آن یاد می‌شود. در این تعریف، فقه معادل اسلام و دین خداوند و دین خاتم انبیا است، یعنی وقتی می‌گوییم فقه، تفقه در دین و فقه در معنای اعم مورد نظر، خود اسلام است.
عضو گروه مطالعات تطبیقی دانشگاه جورج آگوست گوتینگن آلمان با اشاره به اینکه احکام اسلامی یا احکام ثلاثه به سه دسته احکام اولیه، ثانویه و سلطانیه (حکومتی) تقسیم می‌شوند، گفت: احکام اولیه همان حلال، حرام، مباح، مکروه، واجب و مستحب است که همه اینها در همه زمان‌ها و مکان‌ها یکسان و ثابت هستند، به عنوان مثال نماز صبح همواره و در همه مکان‌ها دو رکعت است.
گندمکار افزود: احکام ثانویه بنا به مقتضیات زمان و تغییر موضوع، حکم آن عوض می‌شود و احکامی هستند که بعدا حادث و مطرح شدند، احکام سلطانیه یا حکومتی هم احکامی هستند که فقه حکومتی و فقه تشکیل دهنده حکومت، دولت و فقه سیاسی را مطرح می‌کند و می‌تواند بسیار وسیع باشد؛ از جمله بحث دکترین ولایت مطلقه فقیه و ولایت مقیده فقیه در احکام سلطانیه دخیل است و فقه در ولایت مطلقه فقیه، پارادایم وسیعی را شامل می‌شود که همه علوم و معارف به ویژه مباحث سیاسی و حکومتی را می‌تواند پوشش دهد.
وی اضافه کرد: در فقه فی المعنی الاعم، خود اسلام و دین است و از منظر من دین و اسلام سیستمی است که اجزا و علوم گوناگون دارد و همه نیازهای فرد در حوزه اندویدوآلیسم و همه نیازهای جمع در حوزه جمع گرایی یا توتالیتاریسم را در جامعه اسلامی و غیراسلامی شامل می‌شود.
عضو کمیسیون سبک زندگی اسلامی و ایرانی شورای عالی انقلاب فرهنگی تصریح کرد: دین اسلام با توجه به آیه شریفه ۲۸ سوره سبأ «وَ مَا أَرْسَلْنَاکَ إِلَّا کَافَّهً لِلنَّاسِ بَشِیرًا وَنَذِیرًا»، کافه للناس و جهانی است، یعنی تنها برای همه مسلمانان نیامده، بلکه برای همه جوامع انسانی آمده و تنها مسلمانان، مخاطب قرآن کریم و حضرت رسول صلّی‌الله‌علیه‌وآله و اهل بیت علیهم‌السلام نیستند، بلکه همه انسان‌ها هستند، زیرا همه انسان‌ها مخلوق خداوند متعال‌اند و پیامبر گرامی اسلام صلّی‌الله‌علیه‌وآله فرستاده خداوند برای همه انسان‌ها است.
گندمکار بیان داشت: طبیعتا در اینجا بحث عنصر زمان و مکان و تغییر نیازهای انسان‌ها در اعصار مختلف مطرح می‌شود و چون موضوعات هم در طول زمان و مکان تغییر می‌کند، بدون شک فقه اسلام که شامل کتاب، عقل، سنت و اجماع که در منظر فقه شیعه و منابع دیگر در فقه اهل تسنن است، باید جوابگوی نیازهای انسان‌ها در اعصار مختلف باشد.
وی تأکید کرد: این تعبیر که برخی می‌گویند ما جوابگوی همه زمان‌ها و مکان‌ها هستیم، اشتباه است، بلکه اسلام جوابگوی همه زمان‌ها و مکان‌ها هست، شاید من مسلمان جوابگو نباشم، اما اسلام جوابگو است.
این کارشناس مباحث رسانه عنوان کرد: فقه مضاف پاسخگوی موضوعات گوناگونی است که امروز در جوامع بشریت وجود دارد، مانند فقه و موضوعات بانوان، فقه و فمینیسم، فقه و علوم بشری، ورزش، طب، علوم زیستی، محیط زیست، تغذیه، جامعه شناسی، روانشناسی، هنر، فلسفه‌های مضاف همانند فلسفه و علوم انسانی، فقه و فلسفه طب در اسلام و غرب، فقه با نگاه علوم میان رشته‌ای و فلسفه تطبیقی و فقه تطبیقی و تقارنی و غیره.
گندمکار با بیان اینکه امروز فقه سنتی جوابگوی انسان مدرن، جوامع و دوران مدرن نیست، اظهار داشت: امروز حوزه‌های علمیه ما نیازمند فقه مضاف هستند، فقه مضاف از منظر فقهی به همه موضوعات اضافه شده و در حوزه‌های فردی، اجتماعی و جامعه بشری در حوزه بین الملل و در همه جوامع انسانی مبتلابه است.
وی یادآور شد: در عصر حاضر، فقه روز نمی‌تواند نسبت به موضوعات و مؤلفه‌هایی مانند جهانی‌سازی، آی‌تی، انفورماتیک و فضای سایبری بی‌توجه باشد، همین‌طور امروز دکترین ولایت مطلقه فقیه یکی از نمونه‌های فقه مضاف است که در عرصه‌های بین الملی موفق عمل کرده است.
استاد سطوح عالی حوزه و دانشگاه تصریح کرد: در نگاه فونکسیونالیستی یا کارکردگرایی، فقه ما باید بتواند جوابگوی نیازهای جوامع بشری از جمله نیازهای حقوقی، اجتماعی و اقتصادی باشد، فقه مضاف به بحث‌های اقتصاد خرد و کلان، علوم میان رشته‌ای فلسفه تطبیقی و فلسفه مقارن می‌پردازد و امروز حوزه‌های علمیه برای ورود به این عرصه‌ها پتانسیل بسیار زیادی دارند و در بسیاری از این عرصه‌ها موفق عمل کردند.
گندمکار اظهار کرد: امروز نگاهی که فقه اسلامی و حوزه‌های علمیه جهان اسلام به موضوعات و مقولات دانشگاهی دارند، نشانگر توانمندی فقه مضاف است؛ وحدت بین حوزه‌های علمیه تشیع و اهل سنت و ایجاد وحدت رویه علمی و پژوهشی در فقه مضاف می‌تواند نویدبخش تمدن نوین اسلامی باشد.
وی با بیان اینکه تمدن نوین اسلامی بدون فقه مضاف ممکن نیست، یادآور شد: حضرت امام خمینی(ره)، رهبر معظم انقلاب امام خامنه‌ای مدظله‌العالی و مصلحان جهان اسلام مانند سیدجمال الدین اسدآبادی، شیخ محمد عبده، شهید علامه محمدباقر صدر و علمای اسلام در کشورهای غربی مانند پروفسور عبد الجواد فلاطوری، سید حسین نصر و دیگر دانشمندان همه ضرورت فقه مضاف را حس کردند.
عضو گروه مطالعات تطبیقی دانشگاه جورج آگوست گوتینگن آلمان گفت: ورود دانشمندان مسلمان و مجتهدان جهان اسلام به رفع نیازهای جوامع بشری در مقام جوابگویی علمی و مهندسی فقه مضاف نشانگر این است که راه طولانی را در پیش داریم. امروز علوم اسلامی و قرآن شریف در جوامع اروپایی و آمریکایی مورد توجه دانشمندان دانشگاه‌های‌هاروارد، کمبریج،هامبورگ، سوربون، گوتینگن و کشورهای اسلامی از جمله مالزی، ترکیه، مصر و غیره و همچنین دانشگاه‌های تهران، امام صادق علیه‌السلام، دانشکده پیشرفت علم و صنعت، شورای عالی انقلاب فرهنگی و مجامع علمی جهان اسلام بوده و ضرورت نیاز به فقه مضاف را صد چندان می‌کند.
وی تأکید کرد: ما در فقه مضاف به روش‌های تطبیقی نیازمندیم و باید جوابگوی نیازهای فلسفی، جامعه شناسی، روانشناسی علوم اسلامی و مباحث علوم فقهی باشیم و اینها باید تئوریزه شوند. حوزه‌های علمیه باید در بحث تئوریزه کردن مباحث فقه مضاف تقویت شوند که مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی(ره)، جامعه المصطفی العالمیه و جامعه‌الزهرا علیهاالسلام با حضور بانوان اندیشمند از جمله مراکزی هستند که می‌توانند در این زمینه فعالیت کنند و وارد بحث فقه مضاف شوند.
گندمکار اضافه کرد: تئوری پردازان باید وارد مباحث فقه مضاف شوند و نیاز همه انسان‌ها در عصر مدرن و پسامدرن را مورد بررسی همه جانبه قرار دهند و پاسخگو باشند.
استاد حوزه و دانشگاه عنوان کرد: در رهنمودهای رهبر معظم انقلاب در بیانیه گام دوم انقلاب، توجه به عنصر زمان وجود دارد و در وصیت نامه حضرت امام خمینی(ره) نیز بحث توجه به عنصر زمان هست؛ بنابراین اجتهاد پویا و جوابگو به مسائل روز می‌تواند با قدرت در بحث فقه مضاف عرض اندام کند.
وی ابراز داشت: حوزه‌های علمیه و مجتهدانی که اجتهاد آنان به روز نباشد و جوابگوی فقه مضاف و موضوعات روز نباشند، اجتهاد آنان آنتروپیک و فرسوده می‌شود، حال آنکه اجتهاد زنده، به روز و آنلاین می‌تواند مسائل روز و نیازهای جوامع بشری را در سطح جهان پاسخ دهد.
این کارشناس مباحث رسانه تصریح کرد: فقه مضاف می‌تواند در حوزه بین الملل جوابگوی همه موضوعات جوامع بشری باشد و امروز این قدرت را اسلام و معارف اهل بیت علیهم‌السلام دارا هستند و قرآن کریم، منبع بزرگ برای فقه مضاف است.
این مجتهد علوم اسلامی در ادامه به وظایف حوزه‌های علمیه در جهت نهادینه کردن و توجه به فقه مضاف اشاره کرد و گفت: بدون شک یکی از وظایف حوزه‌های علمیه در نهادینه کردن فقه مضاف، شیوه‌های آموزشی است؛ آموزش زبان‌های زنده دنیا ازدیگر وظایف حوزه‌های علمیه است، برخی اساتید دانشگاه‌های اروپا از جمله دانشگاه گوتینگن آلمان با ۱۰ زنان زنده دنیا آشنا هستد. امروز اساتید حوزه‌های علمیه باید به حداقل یک زبان زنده دنیا مسلط باشند و منابع و رفرنس‌ها را به زبان اصلی بخوانند و استفاده کنند.
گندمکار افزود: مطالعات وسیع آثاری که در رشته‌های گوناگون علمی به روز چاپ می‌شوند، برای افرادی که در فقه مضاف کار می‌کنند، ضروری است. توجه به نیازها و ایجاد وحدت رویه در سمینارها، سمپوزیوم‌ها و همایش‌ها راجع به فقه مضاف و استفاده از مطالعات تطبیقی علوم میان رشته‌ای با استناد به کتاب، سنت، عقل و اجماع می‌توان فقه مضاف را در حوزه‌های علمیه نهادینه کرد.
وی اضافه کرد: ما می‌توانیم از دانشمندان جهان اسلام از جمله شیعه و سنی از کشورهای مختلف جهان استفاده کنیم و دانشمندان، فلاسفه، اقتصاددانان و تئوری پردازان باید به این عرصه ورود پیدا کنند و در نهایت، در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های ما تئوری‌پردازی و نظریه‌پردازی در فقه مضاف ضرورت واقعی است.
استاد حوزه و دانشگاه یادآور شد: یکی از مؤلفه‌هایی که در فقه مضاف باید مورد توجه ویژه قرار گیرد، بحث فقه و مصلحت است که به موضوع فقه و مصالح جهان بشری و مصالح جهان اسلام می‌پردازد، بدون شک این موضوع در فقه مضاف مورد توجه قرار می‌گیرد و در فقه مضاف نسبت به موضوعات مختلف در عرصه‌های جهانی و بشری، نگاه برون دینی و درون دینی وجود دارد.
گندمکار ادامه داد: همچنین علوم میان رشته‌ای فلسفه تطبیقی، فقه تطبیقی، عرفان تطبیقی، اقتصاد تطبیقی و علوم تطبیقی در فقه مضاف مورد توجه قرار می‌گیرد. بحث جهانی سازی، مدل‌های تئوریک اسلامی و سیاست اسلامی از دیگر موارد مورد توجه در فقه مضاف است.
وی در پایان تصریح کرد: فقه مضاف در عرصه‌های جدیدی که امروز مورد نیاز تمام جوامع اسلامی و بشری است، ورود پیدا می‌کند و بدون شک قدرتمندانه وارد نیازهای حوزه بین الملل خواهد شد.
