شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
رئیس بنیاد پژوهش‌های اسلامی و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران با بیان اینکه حجم پژوهش‌های امر به معروف بیشتر از نهی از منکرات است در حالی که در جامعه بیشتر درگیر نهی از منکر هستیم، اظهار کرد: در امر به معروف و نهی از منکر زوجهای متشابه‌ای مانند صراحت و وقاحت وجود دارد که یکی شایسته و یکی ناشایسته است و در مسیر امر به معروف همیشه رهزنی می‌کنند که نشان می‌دهد مجموع تحقیقات فراوانی در حوزه امر به معروف پیش رو داریم.
به گزارش شبکه اجتهاد، مراسم آیین رونمایی از کتاب «مشق ارشاد؛ تأثیرگذاری و متقاعدسازی در امر به معروف و نهی از منکر» اثر کار مشترک پژوهشگاه قرآن و حدیث، با بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، با حضور حجت‌الاسلام و المسلمین سیدعلی قاضی عسکر، رئیس موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، حجت‌الاسلام والمسلمین رضا برنجکار، رئیس پژوهشگاه قرآن و حدیث، حجت‌الاسلام والمسلمین عباس پسندیده، رئیس پژوهشکده اخلاق و روانشناسی اسلامی، دکتر احد فرامرز قراملکی، رئیس بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، حجت‌الاسلام والسلمین مهدی شریعتی‌تبار، مدیر گروه فقه بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی، دکتر عبدالله عمادی، مولف اثر و سایر مدعوین و اصحاب رسانه در سالن جلسات موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث برگزار گردید. آنچه پیش‌روی شما قرار می‌گیرد گزیده‌ای از سخنان اساتید مدعو است.
قراملکی: در امر به معروف باید ارتباط شکل بگیرد
امر به معروف و نهی منکر از مباحثی است که هم سخن‌های بسیاری از آن گفته شده است و هم سخن‌های بسیاری درباره آن وجود دارد که گفته نشده است. در عمل بیشتر به سمت نهی از منکر و در پژوهش به سمت امر به معروف هستیم؛ یعنی حجم پژوهش‌های امر به معروف بیشتر از نهی از منکرات است در حالی که در جامعه بیشتر درگیر نهی از منکر هستیم.
این کتاب رخنه معرفتی مهمی را رصد کرد و با توانمندی، هوشمندی و بهره‌گیری از معارف اهل بیت (علیهم‌السلام) آن را پر کرد و نشان داد چه کارهایی باید در این زمینه انجام شود. از محاسن کتاب «مشق ارشاد» این است که نویسنده احساس کرده باید با روانشناسی نفوذ آشنا شود و بداند اگر امر به معروف با رویکرد روانشناسی نفوذ همراه باشد اثر بخشی بیشتری دارد.
اگر امر به معروف با رویکرد ارتباط شناختی باشد تأثیر بیشتری دارد؛ زیرا امر به معروف و نهی از منکر یک نوع ارتباط است، البته مراد از ارتباط، رابطه نیست؛ زیرا ارتباط با رابطه متفاوت است. ارتباط‌ها به چند دسته یک سویه، دو سویه، تعاملی و واکنشی تقسیم می‌شوند و گاهی ارتباط‌ها به جای انتقال پیام امر به معروف و باز داشتن از منکر خودشان اجتناب از منکر را مهیا می‌سازند و امیدوارم این نگاه تحولی در حوزه امر به معروف و نهی از منکر از گفتمان انتقال پیام به گفتمان ایجاد فعل حسن و اجتناب از فعل سیئه رخ بدهد.
بین اقدام و شیوه اقدام تمایز وجود دارد و این کتاب در تمایز موفق بوده است. تفاوت بین اقدام و شیوه اقدام در آیات قرآن کریم نیز وجود دارد، برای مثال صدقه امر خیری دانسته شده است اما اگر با منت و آزار همراه باشد، ابطال می‌شود، در امر و به معروف و نهی از منکر نیز نباید به‌گونه‌ای باشد که به لجبازی منتهی شود.
در بحث امر به معروف و نهی از منکر زوجهای متشابه بایسته و ناشایسته و شبیه به هم، رهزنی می‌کنند. گاهی فرد گمان می‌کند که باید درباره یک منکر صریح سخن بگوید اما مرز بین صراحت و وقاحت را نمی‌داند. گاهی فرد مرز بین مدارا و مداهنه را نمی‌داند. عدم شناخت این مرزها، نشان می‌دهد مجموع تحقیقات فراوانی در حوزه امر به معروف پیش رو داریم.
کتاب مشق ارشاد با دو کتاب «پند بیهوده» و «آیین کشور داری» در یک دوره نزدیک به هم منتشر شدند که اگر این سه کتاب به خوبی خوانده می‌شد، هزینه‌های اتفاقات اخیر را متحمل نمی‌شدیم.
برنجکار: ارتباط بین حکمرانی و علوم اسلامی باید تقویت شود
در رابطه با مفاهیم دینی مثل امر به معروف، صبر، گذشت و.. می‌توان سه رویکرد داشته باشیم. اول رویکرد سکولاریستی کاری به مفاهیم دینی ندارد و سعی می‌کند مشکلات انسان از پیش خودش حل کند اما رویکرد دوم اعتقاد دارد که سعادت انسان در مفاهیم دینی است و صرف اینکه به این مفاهیم اعتقاد داشته باشیم و عمل کنیم، کافی است و کار بیشتری لازم نیست. رویکرد سوم این است وقتی جامعه پیچیده می‌شود مفاهیم هم پیچیده می‌شود و نیاز به کار پژوهشی دارد و اگر بخواهیم امر به معروف را اجرا کنیم نیاز به کار کارشناسی داریم؛ این نظریه بیان می‌کند برای اینکه جامعه امروزی مفاهیم دینی را درک کند باید تبدیل به زبان همین نسل شود.
برای اجرای امر به معروف و نهی از منکر در عرصه اجتماعی قرن ۲۱ به کار کارشناسی در حوزه تئوری و اجرا نیاز داریم، با صرف خوب بودن مسئول نمی‌توان از او خواست این فریضه را اجرا کند. باید به این موضوع پرداخت که در شرایط پیچیده امروز چگونه می‌توان بحث تاثیرگذاری امر به معروف را داشت.
در پژوهشگاه قرآن و حدیث دنبال تبیین مفاهیم دینی در عصر جدید هستیم. مفاهیم دینی را باید به شکلی تبیین کرد که جوان امروز و جامعه ایران بتواند آن را درک کند و با آن کنار بیاید و حاکمیت هم بتواند از آن در عرصه اجرا استفاده کند.
برخی تصور می‌کنند که حکومت اسلامی نیز مثل سایر حکومت‌ها فقط باید نظم ایجاد کند و وظیفه ندارد انسان‌ها را به بهشت ببرد در حالی که حکومت اسلامی وظیفه دارد مفاهیم دینی را درعرصه عمل به اجرا در بیاورد.
یکی از مشکلات اساسی کشور این است که ارتباط بین حکمرانی و علوم انسانی یا به تعبیر عام‌تر مراکز علمی و پژوهشی وجود ندارد و یا ضعیف است. اگر نتوانیم علوم انسانی را بر اساس مبانی دینی شکل بدهیم، نمی‌توانیم زیر بنای تمدن اسلامی را ایجاد کنیم و فقط یک انقلاب سیاسی کردیم در حالی که باید انقلاب فرهنگی داشته باشیم، البته مشکل دیگر این است که ارتباط مراکز پژوهشی هم با یکدیگر ضعیف است.
در کودکی به ما آموختند که فروع دین ۱۰تا و یکی از آنها هم امر به معروف است. یکی از پنج اصل کلامی معتزله هم امر به معروف و نهی از منکر است. امام حسین علیه‌السلام برای امر به معروف و نهی از منکر قیام کرد. تشکیل حکومت اسلامی نیز چیزی جز امر به معروف و نهی از منکر نیست و اگر امام حسین علی موفق می‌شد، این فریضه را از موضع حکومت انجام می داد؛ ولی به آن مرحله نرسید و با خون خود امر به معروف کرد و نشان داد که مسیر دین و پیامبر صلی الله علیه و آله و مسیر بنی عباس و بنی امیه یک مسیر نیست، بلکه دو مسیر متفاوت است و تا ابد این تمایز مشخص شد. اخیرا نیز برخی علیه امام حسین علیه‌السلام سخن گفتند؛ چون امام حسین با امر به معروف و نهی از منکر تمایز حق و باطل را مشخص کرد.
پسندیده است که فصلی با عنوان ارشاد شونده به این کتاب اضافه شود. این کتاب باید عمومی سازی و اجرایی شود و به شکل برنامه‌های عملیاتی در بیاید و کارگاه‌های آموزشی برای گروه‌هایی که درگیر امر به معروف هستند برگزار شود و اگر خودشان هم احساس نیاز نمی‌کنند باید به آنها تفهیم شود که دچار جهل مرکب هستند و تصور می‌کنند که نیاز ندارند. نباید این کتاب را اولین و آخرین کار دید، کتاب باید تکمیل شود.
پسندیده: مشق ارشاد باید قبل از گشت ارشاد باشد
تاکنون، رویکرد به امر به معروف و نهی از منکر، بیشتر فقهی بوده و همین نگاه تک بعدی، یکی از عوامل بحران‌های‌های اجتماعی امروز است! در حالی که امربه معروف و نهی از منکر، جنبه‌های اخلاقی، روانشناختی و جامعه شناختی دارد. معتقدیم «مشق ارشاد باید قبل از گشت ارشاد باشد».
در پژوهشگاه قرآن و حدیث دو هدف تئوریزه کردن معارف اسلامی و عمومی سازی و انتقال آن به مردم دنبال می‌شود که در این اثر، چارچوب نظری مورد بررسی قرار گرفته و ان‌شاءالله اثر عمومی آن نیز تهیه خواهد شد.
مخاطب امر به معروف و نهی از منکر، بیش از هر چیزی مردم دانسته شده‌اند در حالی که در درجه اول مدیران و برنامه ریزان اجتماعی باید با آن آشنا شوند تا به اصلاح رویه‌ها کمک کند.
شریعتی‌تبار: شیوه‌ها و روشهای امر به معروف باید متقاعدکننده باشد
امر به معروف و نهی از منکر در عرصه‌های مختلف مطرح است، در فقه فقهاء درباره وجوب و شرایط آن بحث کرده‌اند. در کلام بزرگانی مانند خواجه به مناسبتی به آن پرداخته‌اند و در بحث اخلاق به عنوان یک محور و یک عامل تربیت اخلاقی مورد توجه است. این بحث در فقه سیاست، فقه حکومت و فقه اجتماعی نیز جایگاه خود را دارد.
در کتاب و سنت به جایگاه امر به معروف و نهی از منکر فوق العاده پرداخته شده و به آن تاکید شده و سبیل الانبیاء و منهاج الصلحاء نامیده شده است. به بیان امام حسین علیه‌السلام به برکت انجام درست آن، بقیه فرایض استقامت پیدا می‌کنند. با این وجود امر به معروف و نهی از منکر مظلوم و غریب واقع شده است؛ چون حق آن درست ادا نشده است.
اگر شرع به این فریضه تاکید دارد، به سبب برکات و آثار آن است. فقهاء می‌گویند شرط وجوب امر به معروف و نهی از منکر احتمال تاثیرگذاری است. اما نمی‌توان گفت چون ما احتمال تاثیرگذاری را نمی‌دهیم پس از ما ساقط است. «لایکلف الله نفسا الا وسعها» را قبول داریم ولی وسع را باید تقویت کرد.
مشق ارشاد امر به معروف را با دو رویکرد «متقاعد سازی» و «اثرگذاری» پی گرفته است. برای اثرگذاری این فریضه، هم باید متصدیان کار، خصوصیات و ویژگی‌هایی را داشته باشند و هم باید شیوه‌ها و روشهای عمل به آن متقاعدکننده باشد. متاسفانه فضای جامعه ما به گونه‌ای شده که این مقوله ارزشمند مظلوم واقع شده، اما مرشدان جامعه ما باید این مشق را به خوبی فرابگیرند تا بتوانند آن را انجام دهند.
عمادی: کتاب «مشق ارشاد» اثری برای تغییر است
هر کتابی برای یک تغییر است. این کتاب برای کسانی است که در اصل امر به معروف تردید ندارند و دوست دارند امر به معروف کنند اما در عمل خود را مؤثر و کارآمد نمی‌بیینند و دوست دارند در روشهای خود تغییر ایجاد کنند.
در آموزش امر به معروف درگیر دو نگاه کاهی (ساده اندیش) و کوهی (صعب اندیش) هستیم که مشق ارشاد سعی کرده است به این دو تعادل بخشد. در ماهیت امر و به معروف متقاعد سازی و اثرگذاری وجود دارد. اینکه بگوییم امر به معروف و نهی از منکر باید متقاعدکننده باشد، یک گزاره تحلیلی است چرا که امر و نهی در زبان عربی به معنای طلب و برانگیختن است بنابراین هر قول یا فعلی که وادارنده یا بازدارنده باشد را شامل می‌شود. اما برخی به اشتباه تصور می‌کنند که امر به معنای دستور است و امر به معروف حتما باید با ادبیات دستوری انجام شود. این ناشی از خلط زبانی عربی و فارسی است.
این کتاب در شش فصل نوشته شده است که فصل اول به مفاهیم و مبانی امر به معروف، تأثیر گذاری و اقناع سازی و فصل دوم به ویژگی‌های شخصیتی و منش آمر به معروف پرداخته است. نتیجه این فصل، یک الگوی ۱۸ عاملی است که مؤلفه‌های اصلی آن شش خصیصه خردمندی، صداقت، اقتدار، مهرورزی، انصاف و خوش خلقی‌اند. امروزه ما باید بر اساس این مدل نیروسازی کنیم. مثلا در اتفاقات اخیر شاهدیم که جبهه کفر و ضلال چطور برای خودش آدم می‌خرد و می‌سازد تا اهدافش را پیش ببرد اما ما در این زمینه ضعف‌های زیادی داریم زیرا افراد عالم و دغدغه‌مند بسیاری داریم که ویژگی و توانایی این کار را ندارند و باید با نیروسازی تراز این خلأ را پر کنیم.
فصل سوم وارد محتوای پیام شده است که شامل دو دسته است؛ پیام‌های پیش اقناع گر که نقش مقدمه سازی و ارتباط سازی را دارند. و پیام‌های اقناعی که شامل درخواست اصلی از مخاطبند.
فصل چهارم وارد بحث شکل ارائه و لحن پیام شده است و به قالب مکتوب، سؤال و داستان و تأثیر لحن‌های خطابی و غیرخطابی، دستوری و توصیه ای، قاطعانه و طنز، توبیخی و تمنایی پرداخته است.
فصل پنجم به شیوه‌های ارائه پیام هدایتگر و فصل ششم به موضوع امر به معروف در اماکن زیارتی پرداخته است و با محوریت سه مسأله حرمت شکنی، پوشش زائران و حمایت معنوی، ۱۰ امر به معروفی که خادمان و زائرین می‌توانند انجام دهند را بیان کرده است.
فصل ششم این کتاب به اماکن زیارتی پرداخته و در این اماکن مساله یابی کرده‌ام. حرمت شکنی و مصادیق آن بررسی شده است. یکی از مصادیق حرمت شکنی بدپوششی بوده که به خواسته خود خادمان آن را مجزا بررسی کرده‌ام. خادمان ۱۰ دعوت به معروف را می‌توانند انجام دهند که به آن پرداخته شده است.
مقارن شدن این اثر با این ایام را به فال نیک می‌گیریم اما تأسّف دارد که چرا اول باید هزینه کنیم تا احساس نیاز به وجود بیاید. در عین حال فرصت مناسبی است که بر اساس این کار که درآمدی به ادبیات علمی امر به معروف و نهی از منکر در حیطه کارآمدی و اثربخشی است، همایش‌ها و دوره‌ها و مقالات متعددی نگاشته شود تا ادبیات غنی تری به وجود بیاید. امیدواریم اقدامات ترویجی مانند تولید محتوا و تهیه متون آموزشی عمومی بتواند به تحقق هدف این اثر و تقویت حکمرانی مردمی در این زمینه بینجامد.
گفتنی است، کتاب «مشق ارشاد؛ تأثیرگذاری و تقاعدسازی در امر به معروف و نهی از منکر» تألیف عبدالله عمادی و از آثار پژوهشکده اخلاق و روانشناسی اسلامی است که به زبان فارسی، در قطع وزیری و در ۴۱۲ صفحه به نگارش درآمده است و پس از چندین سال فرآیند مختلف ارزیابی و اصلاحات در سال ۱۴۰۱ با همکاری بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی منتشر شد.
