همه مطالب

عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت: مشکلی که ما در رویکرد فقهی داریم این است که تفکر اخباری‌گری و سلفی مسلکی هم در رویکرد سیاسی به دین مشکل دارد و هم در انطباق سازی گزاره‌های دینی بر مصادیق عصری دچار جمود است. آنها قضایای شرطیه را به قضایای حقیقیه محض تبدیل می‌کنند و معتقد به فهم اجتهاد عقلی نیستند تا خطوط کلی «حزب الله» و فروعات آن را که درآیات به تناسب شرایط تاریخی نازل شده است، بر جریان‌های جزئی و تشکل‌ها و گرو‌های سیاسی معاصر تطبیق بدهند. به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام‌ والمسلمین دکتر محسن مهاجرنیا، …

آیت‌الله مکارم شیرازی به استفتائی پیرامون «مسابقه بزرگ برنده باش» پاسخ گفت. به گزارش شبکه اجتهاد، ‌‌آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی به استفتائی پیرامون «مسابقه بزرگ برنده باش» پاسخ گفت. متن سوال بدین شرح است: سؤال: مسابقه‌ای حضوری با عنوان «مسابقه بزرگ برنده‌باش» از طریق شبکه سه سیمای جمهوری اسلامی ایران در حال اجرا و پخش است که به شرکت‌کنندگان در این مسابقه به ازای پاسخ صحیح به هر سوال، مبلغ قابل توجهی به صورت پلکانی (تا سقف ۱۰۰ میلیون تومان) اعطا می‌کند که با کمک مجری برنامه و فرصت‌هایی که در اختیار هر شرکت‌کننده قرار می‌گیرد، مبلغ جایزه غالباً از …

پژوهشکده پولی و بانکی بانک مرکزی گزارشی پژوهشی با عنوان «استاندارد شرعی سازمان حسابداری و حسابرسی مؤسسات مالی اسلامی درباره صکوک سرمایه‌گذاری» به قلم رسول خوانساری و فرشته ملاکریمی منتشر کرده است. به گزارش شبکه اجتهاد، یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های لازم در بازار اوراق بهادار اسلامی یا صکوک، استانداردسازی ضوابط و مقررات شرعی مربوط به این بازار است. سازمان حسابداری و حسابرسی موسسات مالی اسلامی (AAOIFI) از جمله نهادهایی است که تاکنون استانداردهای شرعی گوناگونی در زمینه فعالیت موسسات مالی اسلامی منتشر کرده است. این سازمان، یک نهاد بین‌المللی غیرانتفاعی و مستقل است که مجموعه استانداردهای شرعی، حسابداری و حسابرسی، …

معاونت پژوهش‌ حوزه‌های علمیه، فراخوان بیست‌‌و‌یکمین همایش «کتاب سال حوزه‌» را منتشر کرد. به گزارش شبکه اجتهاد، به نقل از دبیرخانه همایش کتاب سال حوزه، ناشران آثار حوزویان، برادران و خواهران حوزوی صاحب اثر داخل و خارج از کشور، با ارسال کتاب‌ و پایان‌نامه‌های سطح۴ (دکتری) می‌توانند در این همایش شرکت کنند. محورهای ویژه‌ همایش در راستای جهت‌دهی پژوهش‌های علمی حوزوی برای پاسخگویی به نیازهای پژوهشی جامعه، محورهای ویژه‌ای از سوی شورای سیاست‌گذاری همایش اعلام شده است. محورهای ویژه همایش عبارتند از: ابعاد علمی بیانیه گام دوم انقلاب، زن و خانواده، الگوی اسلامی ایرانی پیشرفت، علوم انسانی اسلامی، فضای مجازی، …

اختصاصی شبکه اجتهاد: سخن از عذاب بودن سیل‌های اخیر و همه مصایب طبیعی و ربط دادن ابتلاهای مناطقِ مستضعف و بخش‌های ستم دیده و بینوا به گناه و نسیان حق و یا فراموشی امام زمان و هر نوع تفسیر مشابه، هیچ اساس منطقی وقرآنی وشرعی ندارد. با دقت در اطراف وابعاد این حوادث شاهدی بر عذاب انگاری آن‌ نمی‌توان یافت. در این باره و با توجه به معارف بنیادین دینی و ب ویژه قرآنی هر گونه تصور عذاب بودن آن‌ها محل شک است. اگر سیل‌های اخیر ایران و زلزله‌های سابق و لاحق از مصادیق عذاب الهی بود (به هر دلیل …

مردم برای تمام معابد و مساجد و امامزادگان، خودشان خرج می‌کنند و نمی‌توان به مردم گفت پول خود را خرج فلان جا کنید و خرج فلان جا نکنید. مردم خودشان متوجه هستند که روی حساب توسلات و نذورات، هرکجا که صلاح بدانند خرج می‌کنند و لزومی ندارد که ما به مردم بگوییم کجا خرج کنید. مردم بر اساس عقیده‌ای که دارند، خودشان خرج می‌کنند و بهتر آن است که ما دست به عقیده مردم نزنیم. بله اگر ما فرهنگ‌سازی کنیم. مردم بر اساس انتخاب آگاهانه خودشان توجه به‌جایی داشته باشند بهتر است ولی الحمد لله مردم بر اساس حسن عقیده‌ای …

عضو شورای عالی حوزه علمیه خراسان با اشاره به وضوح نقش مهم حدیث در علم اصول و به ویژه علم فقه، بیان کرد: علوم حدیثی به عنوان مقدمه محسوب می‌شود که اگر بدان اهمیتی داده نشود، فقه اساسی پیدا نمی‌کند زیرا فقه احکام شرعیه‌ای است که عملا باید انتساب آن به شرع اثبات شود. به گزارش شبکه اجتهاد، آیت‌الله مهدی مروارید، عضو شورای عالی حوزه علمیه خراسان، در دیدار با گروه رجال پژوهی این حوزه ضمن تقدیر از دغدغه این گروه و فعالیت‌های آن گفت: اینکه عزیزان به فکر تقویت مقدمات فقه و اجتهاد بوده و به دنبال آن در …

اختصاصی شبکه اجتهاد: عبارت طب اسلامی چند سالی است که در جامعه ما سینه به سینه منتقل می‌شود و در حال حاضر بسیاری از مردم خود را مقید کردند که در بیماری‌ها به طب اسلامی عمل کنند. خدای متعال در سوره نحل آیه ۸۹ می‌فرماید «وَ نَزَّلْنا عَلَیْکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ»: ما قرآن را بر تو نازل کردیم درحالی که بیان کننده‌‌ی همه چیز است. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان در ذیل این آیه می‌نویسد: اینکه می‌فرماید همه چیز را در قرآن بیان کردیم، منظور هر چیزی است که مربوط به هدایت باشد. در ادامه می‌گوید: این هدایت در …

علم‌آموزی زنان به‌قدری مهم است که این موضوع به‌صورت عینی در زندگی امام خمینی‌(ره) دیده شده که ایشان به‌صورت ده‌سال علم فقه را به همسرشان آموزش داده در حالی که ایشان به وظایف همسرداری و پرورش فرزندان اهتمام داشته‌اند. اگر عرصه برای حضور زنان در بخش‌های علم‌آموزی و رسیدن به درجات علمی حوزوی و اجتهاد فراهم نشود، جامعه دچار نقص می‌شود و اگر جامعه فاقد زنان مجتهده به تعداد کثیر باشد تعادل از دست خواهد رفت. اختصاصی شبکه اجتهاد: دکتر طاهره همیز، استاد و مشاور حوزه و دانشگاه، فارغ‌التحصیل رشته فقه و حقوق است و سال‌هاست در حوزه مسائل تربیتی …

نهاد مرجعیت علی‌رغم جایگاه والا و مقدسش، قابل نقد و سنجش است و این ارزیابی و نظارت تنها در صورتی منطقی، معقول و از منظر علمی مقبول است که از جانب عالمان تیزبین، صاحب بصیرت و امین صورت بگیرد. شبکه اجتهاد: روز آخر فروردین، سالروز صدور بیانیه جامعه مدرسین حوزه علمیه قم درباره نامشروع بودن تقلید از ‌آیت‌الله سید کاظم شریعتمداری است. این بیانیه، نشان داد که تصور نهاد مرجعیت به عنوان، جایگاهی مطلق العنان و فراتر از دسترس نقد، در میان معارف شیعی جایی ندارد. این نهاد، علیرغم جایگاه مقدس و والایش در معارف شیعی و برخلاف زعم مسیحیت …

دوستداران آقا و منتظران ظهور! عصر غیبت، عصر عمل و کار و تحمّل مسؤولیت و انجام وظیفه وعصر مقاومت و حرکت و استقامت و صبر و شکیبایى در امر دین است. عصر غیبت، عصر تکلیف است؛ عصر اقدام و عمل و عصر امید به آینده و پیروزى حق بر باطل است. منتظر باشید و عمل کنید که خداوند‌ می‌فرماید: «وَ قُلِ اعْمَلُوا فَسَیری اللهُ عَمَلَکُمْ وَ رَسُولُهُ وَ الْمُؤْمِنونَ‏» به گزارش شبکه اجتهاد، آیت‌الله لطف‌الله صافی گلپایگانی به مناسبت عید بزرگ نیمه شعبان در یادداشتی با عنوان «سرآغاز پیروزی حقّ بر باطل» توصیه‌هایی را بیان داشتند. متن یادداشت این مرجع …

شبکه اجتهاد: بحث موسیقی ابهاماتی دارد، ابهاماتی از جنبه موضوع شناسی، صدور حکم، تطبیق برای مکلفین، تفکیک نکردن آواز از موسیقی، تفکیک نکردن انواع موسیقی‌های حلال و حرام و این واقعیت است و کاری که ما در موسیقی کرده‌ایم، طرح بیست گانه‌ای است که هدفش پوشش این خلأها و ابهامات است. فقه شیعه با غنای منابع، قابلیت رشد و پویایی و بالندگی بدون وفقه در هر عصر و زمانی را دارد و پویایی و تطور فقه، رابطه عمیقی با شیوه و منهج ارائه مباحث فقهی دارد، به همین دلیل نیز شناخت منهج فقهی هر فقیه و هر دوره فقهی، تأثیر …

اگر نتوانیم موضوع شناسی کنیم احتمالاً همبستگی بین ارزش‌ها و زندگی کم می‌شود و اگر تضادی بین ارزش‌ها با زندگی پیدا شود، تعداد کمی هستند که ارزش‌ها را نگه‌دارند و بخش بزرگی به زندگی می‌چسبند و لذا هستی و نیستی فقه به این تصمیم وابسته است که فقه رابطه‌اش را با علوم انسانی روشن کند. نه می‌تواند نفی کند و نه می‌تواند خودش زندگی را رها کند. چون مسلمان‌ها نمی‌توانند فقه را رها کنند. به نظر من، این فقه جدید، بخشی از آن هم در این حوزه است؛ یعنی اگر این حوزه‌ها شناسایی شوند، اگرچه ظاهر جدیدی دارند ولی احکام …

گاهی در تعبیرات فقها آمده که وقتی می‌خواهند یک رأی و نظری را نقد کنند و کنار بگذارند می‌گویند مستلزم فقه جدید است و همین کافی است برای اینک یک رأی اعتبار خود را از دست بدهد. یک‌وقت شما یک نظریه و یک احتمال را با ادله شرعی و حجج می‌سنجید و می‌گویید این فتوا برخلاف کتاب و سنت و اجماع یا شهرت بین قدما است، این حرف معقولی است؛ اما درجایی که هیچ‌یک از این حرف‌ها نیست و فقط مشکلش استلزام فقه جدید است، آیا باید آن رأی و نظر را کنار بگذاریم؟ به نظر من تا این مشکل …

از دیدگاه امام خمینی، «ولایت فقیه» دولت انتظار در عصر غیبت است و از فلسفه سیاسی امامت سرچشمه می‌گیرد. ولایت فقیه، دولت آماده‌گر و زمینه‌ساز برای ظهور حضرت مهدی‌‌(عج) است. از این رو، امام خمینی با هرگونه برداشت‌های ناصواب درباره انتظار فرج مخالفت می‌ورزید. انتظار فرج به‌معنای ترک سیاست و نفی حکومت یا پذیرش فلسفه‌های سیاسی عرفی نیست. شبکه اجتهاد: برپا کردن حکومت مقتضی داشتن تئوری و نظریه است. هر چند این تئوری به‌صورت مدون و آکادمیک پیش از برپایی یک حکومت وجود نداشته باشد اما این به معنای عدم نظریه نیست. جمهوری اسلامی ایران نیز از این قاعده مستثنا …

از نظر جامعه‌شناسی فرآیند توسعه حضور روحانیت در عرصه‌های مختلف حیات اجتماعی را «عمومی‌سازی امر قدسی» نامیده‌اند. امری که در جای خود به کمرنگ شدن تمایز امر عرفی از امر قدسی منجر می‌شود. تا جایی که گفته شده در جایی که همه‌چیز مقدس است، در حقیفت هیچ‌چیز مقدس نیست. کمرنگ شدن تمایز امر عرفی از امر قدسی، به نوبه خود سبب‌ساز از میان رفتن حریم و حرمت امر قدسی می‌شود. شبکه اجتهاد: پیروزی انقلاب در سال ۱۳۵۷، نقطه عطف مهمی در فرآیند افزایش اقتدار روحانیت در جامعه ایران در سده اخیر بود. قرارگرفتن یک مرجع تقلید در راس یک حکومت …

اختصاصی شبکه اجتهاد: آیت‌الله عباس کعبی نماینده مردم خوزستان در مجلس خبرگان رهبری، عضو جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و استاد برجسته حقوق دانشگاه تهران است. وی سال‌ها به تدریس دروس مختلف حوزوی و دانشگاهی مشغول‌ است. در گفت‌وگوی پیش‌رو با ایشان به ارزیابی حوزه علمیه خواهران و مشکلات و دستاوردهای آن پرداخته‌ایم. آیت‌الله کعبی معتقد است تخصصی‌شدن ابواب گوناگون فقهی اقتضا می‌کند که در حوزه مسائل زنان، بانوان مجتهده و فاضلی تربیت شود تا در عرصه راهبری و سیاست‌گذاری در بخش اداره نظام در حوزه مسائل زنان از لحاظ فقهی توانایی داشته و مثمر‌ِثمر باشند. اجتهاد: با توجه به …

شبکه اجتهاد: رضوان عقیل، خبرنگار «النهار» از دیدار با آیت‌الله سیدعلی سیستانی، روایتی خواندنی دارد که در «النهار » ۱۵ آوریل ۲۰۱۹ منتشر شده است. متن این روایت را با ترجمه «رضا مروارید» می‌خوانیم: در کوچه‌ای قدیمی و باریک در شهر نجف، و با فاصله‌ای اندک از آستان مقدسی که کانون دینی شیعیان جهان است و حوزه علمیه‌اش قرن‌ها در برابر چالش‌ها و دشواری‌ها پایداری کرده، آیت‌الله العظمی سید علی سیستانی مرجع اعلای شیعه در عراق زندگی می‌کند. هیچ مانع و راه‌بندی، جلو رفت‌وآمد شهروندان و زائران را برای عبور از کوچه‌ها و خیابان‌های اطراف خانه و اقامتگاه سیستانی نمی‌گیرد؛ …

به صورت یک عادت مذموم عمومی در آمده بود و حتی عالمان نیز توان رویارویی با آن را نداشتند. بعد از این بود که علامه کاشف الغطاء تصمیم گرفت برای حل بحران و جلوگیری از توهین به سنی‌ها و نیز اعمال منکری که این عده انجام دادند، وارد میدان شود. شبکه اجتهاد: از معضلات زمان علامه کاشف الغطاء که ایشان در حل آن، نقش کلیدی ایفا کرد، بحث توهین و اهانت به اهل سنت بود که به منزله معضلی فراگیر، امنیت داخلی عراق و نیز وحدت مسلمانان را تهدید می‌کرد. این واقعه نیز در سال ۱۳۵۳ ق به وقوع پیوست.(جنه …

معاون حقوقی قوه قضاییه از چاپ و انتشار ۲ جلد مجموعه تنقیح شده قانون آیین دادرسی کیفری و قانون مدنی توسط این معاونت خبر داد. به گزارش شبکه اجتهاد، ذبیح‌اله خدائیان با بیان اینکه تنقیحچاپ و انتشار ۲ عنوان کتاب در حوزه تنقیح قوانین و مقررات قضایی قوانین و مقررات قضایی اعم از حقوقی، کیفری، عمومی و بین الملل از تکالیف این معاونت در برنامه چهارم توسعه قضایی است افزود: این معاونت مصمم است نتایج حاصل از این تکالیف را در قالب مجموعه‌های تنقیح شده انتشار دهد، و انتشار مجموعه‌‌‌های تنقیح شده قانون آیین دادرسی کیفری و قانون مدنی در …

ما اگر معتقدیم که پیرو مکتب اهل بیت(ع) هستیم و از نظر کلامی اشعری نیستیم، هم در کلام و هم در فقه باید چنین بگوییم؛ حال با این تعاریف، مشخص می‌شود که ما هم فقه و هم اخلاق را داریم و اخلاق مقدم بر فقه است چرا که اخلاق خوب و بد را به صورت درونی به ما می‌گوید و آن چیزی که از بیرون خوب و بد اعمال را به ما تذکر می‌دهد فقه است. مسائل اخلاقی باید به پشتوانه شریعت وارد قانون شود و در تعارض قانون و شریعت ما باید اصل را اخلاق قرار دهیم. به گزارش …

شبکه اجتهاد: وضعیّتِ غیر طبیعی سیل سبب شد که گروه‌های مختلف اجتماعی به تکاپو افتاده و سیل‌زده‌ها یاری‌رسانی کنند. در این میان و برای برخی، حضور عمامه‌به‌سرِ طلبه‌ها موضوع گیرایی بود. کانال‌های خبری و نیز شبکه‌های مجازی پر شده است از عکس و فیلم‌هایی که نشان می‌دهد طلبه‌ها بیل بر دوش به کمک نیازمندان شتافته‌اند.  روحانیان و طلبه‌ها از این بابت که کمک‌رسانی‌شان به چشم آمده است، خوش‌حال‌اند. برخی تصاویر نشان می‌دهد که آسیب‌دیدگانِ سیل از آن‌ها سپاس‌گزاری می‌کنند و از ذهنیّت‌های بدی که پیش‌تر نسبت به آنان داشته‌اند پوزش می‌خواهند.  اگر چه من فکر می‌کنم طلبه‌ها و روحانیان بیش …

شبکه اجتهاد: جمهوری اسلامی مبتنی بر مکتب فقهی اهل‌بیت(ع) الگوی نوینی از حکمرانی را با محوریت ولایت فقیه مطرح ساخت. هویت اسلامی این نظام متکی و برآمده از میراث اندیشه فقهی است که با تلاش متمادی علما و فقهای تشیع در قرون متمادی به دست ما رسیده و امروز نیز حوزه‌های علمیه رسالت تداوم آن مجاهدت‌ها را بر عهده دارند، تا نظم قانونی حکمرانی را از منابع شریعت استنباط نمایند. فقه تشیع با وجود غنای برآمده از میراث علمی خود، پس از برپایی جمهوری اسلامی با مسائل و نیازهای نوینی در جامعه مواجه شده که استنباط احکام آنها مستلزم تکاپوهایی …

وجود مشکلات متعدد در حوزه خانواده سبب شده تا الازهر ضنم بازنگری در قانون احوال شخصیه، راهکاری عملی برای برون رفت از مشکلات ارائه دهد. شبکه اجتهاد: قانون احوال شخصیه و تطبیق احکام شرع با قوانین بین‌المللی مبتنی بر نیازهای روز جامعه از دغدغه‌های همیشگی الازهر مصر است. از ممنوعیت ازدواج دختران نابالغ، تحریم تعدد زوجات، تساوی مرد و زن در سهم الارث تا موضوعات مرتبط با نفقه اقارب و … در زمره مسائلی است که الازهر با آن دست و پنجه نرم می‌کند. به تازگی مواد قانون احوال شخصیه که از سوی الازهر تهیه و تنظیم شده است، پس …

محدثی، استاد جامعه شناسی دین معتقد است آموزه امر به معروف و نهی از منکر نباید متولی حکومتی داشته باشد. محبی، دبیر ستاد احیای امر به معروف و نهی از منکر وظیفه این ستاد را فرهنگ سازی می‌داند. شبکه اجتهاد: امر به معروف و نهی از منکر از جمله فرایض دینی است که با ایجاد نوعی احساس مسئولیت در میان افراد جامعه، باعث نوعی خودکنترلی و نظارت همگانی در جامعه می‌شود. مسأله مهم درباب امر به معروف و نهی از منکر در سطح جامعه این است که اگر شناخت درستی نسبت به آن وجود نداشته باشد، می‌تواند به چالش‌ها و …

حجت‌الاسلام ‌والمسلمین ربانی با اشاره به فروش خانه آیت‌الله سبحانی برای کمک به سیل‌زدگان خوزستان، گفت: ایشان یک برگ چک‌بانکی به من دادند و گفتند «من خانه‌ای قدیمی داشتم، آن را فروختم و کمی از پول آن را در جایی هزینه کردم و مابقی را به شما می‌دهم تا به سیل‌زدگان بدهید. سلام مخصوص من را نیز به آن‌ها برسانید». به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام‌ والمسلمین سید حسن ربانی، رئیس مرکز خدمات حوزه‌های علمیه که به اهواز سفر کرده بود با آیت‌الله موسوی جزایری، دیدار نمود و سخنان قابل توجهی بیان کرد که از جمله آن می‌توان به کمک ۸۰۰ …

شبکه اجتهاد: نجف نه قم است و نه تهران اما با این دو نه سرناسازگاری دارد و نه رقابت؛ بلکه هویتی دارد هم‌افزا با این دو. هم از اصول خود سخت پاسداری می‌کند و هم به اصول اینان احترام می‌گذارد و به خوبی آن را می‌شناسد؛ گاهی بهتر از مقیمان قم و تهران. نجف در مبانی فقهی، اصول مدرسه‌داری و آموزشی و چگونگی رابطه با قدرت چیدمان خاص خود را دارد که نه آنچنان است که ایرانیان پی‌می‌گیرند و نه آنگونه است که غرب بر آن نام “سکولار” می‌گذارد. اگر اینگونه نبود باید تمام قد در قدرت شریک می‌شد؛ یا …

عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن کریم با بیان اینکه در گذشته چون حکومت اسلامی وجود نداشت برداشت از فقه متفاوت بود، تصریح کرد: ماهیت فقه فهم عمیق دین است و فهم دین حکومتی و غیرحکومتی نیست؛ فقه نظام چیزی از سنخ همین فقه موجود است، گرچه در ساحتی مترقی‌تر بررسی می‌شود. به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین سعید بهمنی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن، گفت: بحث نظام‌یابی و نظام‌سازی و به تعبیر برخی، نظام‌گذاری مربوط به ۵۰ سال اخیر است؛ به ویژه در ایران بحث نظام و مکتب و نظریه تا جایی که بنده …

عضو شورای فقهی بانک مرکزی ضمن تشریح تفاوت روش محاسباتی «رِبح مرکب» و «رِبح ساده»، اظهار کرد: اشکال شورای نگهبان بر مصوبه مجلس مبنی بر خلاف شرع بودن «رِبح مرکب» وارد است و مجمع تشخیص مصلحت نظام هم به خوبی حق را به شورای نگهبان داده است. شبکه اجتهاد: مجلس شورای اسلامی در روزهای پایانی سال ۹۷ با پیشنهاد حجت‌الاسلام والمسلمین محمدحسین حسین‌زاده بحرینی، عضو کمیسیون اقتصادی مجلس، درخواست حذف «رِبح مرکب» از نظام بانکی را داشت که البته با مخالفت شورای نگهبان روبه‌رو شد و در نهایت به مجمع تشخیص مصلحت نظام ارجاع داده شد تا در این مورد …

اعتراض‌ از عملکرد دولتمردان باید در یک جایی به تثبیت برسد و مکانیزمی طراحی کنیم تا ضمانت اجرا پیدا کند و نظرات اثر هم داشته باشد؛ از این جهت اعتراض به معنای نصیحت خیرخواهانه، همیشه موجب پیشرفت و صلاح است و اصلا تقابل میدانی با حقیقت نصح سازگار نیست؛ چون اصل نظام را به اختلال و هرج و مرج دچار می‌کند. اسلام «نقد و انتقاد» بلکه «اعتراض» را حق شهروندان در برابر دولتمردان می‌داند؛ اعمال این حق می‌تواند در قالب‌های گوناگون صورت گیرد، در آموزه‌های دینی، کلید واژگانی مثل مشورت، امر به معروف و نهی از منکر، نصیحت ائمه مسلمین، …