شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
یکی از تالی فاسدهای قولِ «شرط نبودن اتحاد افق» این است که باید ملتزم شویم که مسلمانان مدت‌های طولانی و در قرن‌های متمادی اکثراً روز عید فطر را روزه گرفته و فردای عید را عید دانسته‌اند. حتّی در زمان ائمه (ع) مسلمانان سرزمین‌هایی که در شرق حجاز قرار دارند، مثل اهالی ایران عملاً روزی را که در مدینه عید بوده، به حکم «با دیدن ـ هلال ـ روزه بگیر و با دیدن ـ هلال ـ افطار کن». روزه می‌گرفتند.
پاسخ: برخی فقیهان مانند آیات عظام بهجت، خویی، تبریزی، صافی، نوری، وحید، اشتراک در شب را کافی می‌دانند خواه محلِ موردنظر در شرق یا غربِ محل رؤیت هلال باشد درواقع ایشان شرطِ اتحاد افق را شرط نمی‌دانند؛ این در حالی است که بقیه فقها اتحاد افق را شرط می‌دانند که در ادامه به ادله دو طرف اشاره می‌شود. (رساله مراجع م۱۷۳۵؛ منهاج الصالحین (خویی، تبریزی، وحید)، ج۲، م۱۰۴۴، اجوبه الاستفتائات، س۸۳۷ و ۸۳۹؛ جامع الأحکام (صافی)؛ ج۱، ص: ۱۳۳)
اما این اختلاف نظرات بین فقها به چه دلیل است؟ برای فهم بهتر این دو نظر دلایل هریک را بررسی می‌کنیم.
ادله قول یکم: (عدم اشتراط اتحاد افق)
مهم‌ترین ادله قائلان به عدم اشتراط اتحاد افق، عبارت‌اند از:
دلیل اول: دلیل اعتباری
ماه قمری بر اساس وضعیت حرکت ماه و قرار گرفتن در جایگاهی خاص در مدار طبیعی آن نسبت به خورشید، آغاز می‌شود و ماه درنهایت دورش زیر شعاع خورشید، پنهان می‌گردد. ماه در این حالت که محاق نامیده می‌شود، در هیچ نقطه زمین دیده نمی‌شود. بعدازآنکه از محاق خارج شد و قابل‌رؤیت گشت، یک ماه قمری تمام و ماه قمری دیگر شروع می‌شود. روشن است که خروج ماه از محاق همان آغاز ماه جدید قمری برای تمام مکان‌های روی زمین می‌باشد؛ اگرچه ممکن است ماه به دلیل مانعی خارجی مانند شعاع آفتاب، کرویت زمین و بُعد مسافت یا مسائلی شبیه به آن، در بعضی مکان‌ها دیده شود و در بعضی دیگر قابل‌رؤیت نباشد.
مشهور که اتحاد آفاق را شرط می‌کنند، به خاطر این است گمان می‌کنند ارتباطِ خروج ماه از زیر شعاع خورشید با مناطق زمین، مانند ارتباط طلوع و غروب خورشید با مناطق مختلف زمین است؛ اما با توجه به عدم شباهت ماه و خورشید، درمی‌یابیم گمان مشهور، اشتباه است. لازم به یاد است، در این مطلب فرقی بین کروی‌ات یا مسطح بودن زمین نمی‌کند.
در ذیل، چند روایت که به‌عنوان دلیل این قول مطرح شده است، اشاره می‌شود؛
روایت اول: هشام بن حکم از امام صادق (ع) نقل می‌کند که در مورد کسی که بیست‌ونه روز، روزه گرفته بود فرمودند: اگر شاهد عادلی داشته باشد که اهل شهر بر اساس رؤیت ماه سی روز، روزه گرفته‌اند، یک روز را قضا می‌کند. (وسائل الشیعه، ج ۱۰، ص ۲۶۵، ح ۱۳)
خبر به‌مقتضای اطلاقش بر این دلالت می‌کند که رؤیت در یک شهر برای دیگر شهرها کافی است، گرچه ماه در آنجا دیده نشود ـ حتی اگر هیچ مانعی چه ابر و چه غیر آن در کار نباشد ـ و امام (ع) در روایت ثبوت هلال را مقید به اتحاد افق نفرموده‌اند. (مستند العروه الوثقی، ج ۲: ص ۱۲۱)
این روایت نیز با توجه به اطلاقش بر کفایت رؤیت در شهر دیگر می‌کند چه افق آن با شهر فردی که سؤال کرده، متّحد باشد یا مختلف. (مستند العروه، ج ۲، ص ۱۲۱)
شاهد در این روایت دو جمله است:
۲- شاهد دوم، کلام امام (ع) در روایت است که می‌فرماید: «مگر اینکه اهل شهرها آن روز را قضا کنند.»
پس معلوم می‌شود که شهرها با هم فرق نمی‌کنند و تمام شهرها حکمشان یکی است. (منهاج الصالحین، ج ۱، ص ۲۸۱)
مؤید این استدلال سه مطلب است:
شاهد اول: در دعای روز عید آمده: «از تو به حق امروز که آن را برای مسلمانان عید قرار داده‌ای» از این جمله معلوم می‌شود که خداوند ـ با همه اختلافی که در آفاق وجود دارد ـ یک روز مشخّص را که به آن با لفظ «هذا» اشاره می‌شود، عید قرار داده است نه اینکه هر سرزمینی عیدی مخصوص داشته باشد که با عید دیگر سرزمین‌ها فرق کند.
از این آیات ظاهر می‌شود که آن شب، برای تمام مردمان و جمیع اهل عالم یک شب معین است، نه اینکه هر محلی و مکانی شب قدر خاص خود را داشته باشد غیرازآن شب که برای جای دیگر است.
ادله قول دوم: (اشتراط اتحاد افق)
در ذیل مهم‌ترین ادله قول کسانی که اتحاد افق را شرط می‌دانند، بیان می‌گردد.
دلیل اول: آیات قرآن
۱- در آیه «یسْئَلُونَک عَنِ الْأهِلَهِ قُلْ هِی مَواقِیتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ» (بقره: ۱۸۹) «ای پیامبر از تو سؤال می‌کنند از اهلّه و اول ماه‌ها، بگو آن‌ها تعیین وقت برای مردم و اعمال حج است.»
خداوند به کسانی که درباره تغییرات ماه از هلال تا بدر، پرسیده‌اند پاسخ می‌دهد؛ یعنی سؤال این است که چرا ماه همیشه به‌صورت بدر و پرنور خلق نشده که مردم از آن استفاده نمایند؟ خداوند در جواب می‌فرماید: این حالات مختلف که برای ماه به وجود می‌آید، برای دانستن اوقات در بین مردم و اعمال حج است. توضیح مطلب اینکه با تغییر شکل‌های مختلف ماه (هلال و بدر) مردم بدون هیچ مشکلی می‌توانند قراردادهای اجتماعی و اعمال عبادی خود را تعیین کنند. مثلاً مهلت ادای دین خود را پانزدهم ماه فلان و یا پایان زمان اجاره را اول ماه فلان قرار دهند و سپس به‌وسیله هلال و بدر ماه، وقت روشن خواهد شد. همین‌طور است اوقات حج و ماه‌های حرام و روز عرفه و هنگام عید که با اهله روشن می‌شود و این مطلب تحقق نمی‌یابد مگر با درک، نه خروج ماه از محاق در یک شهر که این مطلب برای فرد آگاه و کسی که در آیه تأمّل کند، روشن است.
بدیهی است که آیه به‌روشنی دلالت می‌کند که مردم به تعیین وقت نیاز دارند، لذا خداوند ماه را به کیفیت خاصی خلق کرده که با آن سال و ماه و حسابِ وقت روشن شود.
پس باید انسان ماه را درک کند و این درک تعیین‌کننده وقت است، نه اینکه مجرد خروج ماه از محاق در یک محل برای دیگر مکان‌ها، تعیین‌کننده وقت باشد. در آیات دیگری هم به این مطلب اشاره شده است که به همین مقدار اکتفا می‌کنیم.
اگر گفته شود: لازمه چنین سخنی آن است که اگر خود انسان ماه را نبیند، لازم نیست روزه بگیرد و این حرف را کسی نگفته و نمی‌تواند بگوید و پر واضح است که در ثبوت ماه رؤیت شخصی لازم نیست.
در جواب می‌گوییم: با ادله دیگر می‌فهمیم که رؤیت شخصی برای ثبوت هلال لازم نیست و ثبوت آن در محلّی ولو با دیدن دیگران کافی است. در صحیحه منصور بن حازم آمده، امام (ع) فرمود: روزه بگیر به دیدن ماه و افطار کن به دیدن آن، پس اگر دو نفر شاهد مقبول شهادت دادند که ماه را دیده‌اند، آن روز را قضا کن. (وسائل الشیعه، ج ۱۰، ص ۲۵۴، ح ۸)
روایاتی با این مضمون بسیار است که دلالت بر ثبوت اول ماه با بینه می‌کند، ولی اطلاق ندارند تا شامل شهرهایی که با هم اختلاف افق دارند شوند.
نکته:
شهرهای هم‌افق: شهرهایی که از نظر علم هیئت در یک طول جغرافیایی (نصف النهار) قرار گرفته باشند، هم‌افق می‌نامند.
منابع
قرآن کریم.
احمد عابدینی، رؤیت هلال از نگاهی دیگر.
امام خمینی، رساله توضیح المسائل محشی به فتاوای آیات عظام اراکی، بهجت، تبریزی، خامنه‌ای، خویی، سیستانی، شبیری زنجانی، صافی گلپایگانی، فاضل لنکرانی، گلپایگانی، مکارم شیرازی، نوری همدانی.
امیر حسن‌زاده، محمد احمدی و یوسف شعبانی، ماه نو مبانی علمی رؤیت هلال.
حسین وحید خراسانی، منهاج الصالحین.
رضا مختاری و محسن صادقی، رؤیت هلال.
رضا مختاری، باز هم رؤیت هلال با چشم مسلّح.
سید حسین حسینی سیستانی، منهاج الصالحین.
سیدابوالقاسم خویی، منهاج الصالحین.
سیدحسین طباطبایی، المیزان فی تفسیر القرآن.
سیدعلی خامنه‌ای، اجوبه الاستفتائات.
سیدمحمد حکیم‌زاده، استفتائات حضرت آیت الله سیستانی.
سیدمحمدرضا سیستانی، اسئله حول رؤیه الهلال مع اجوبتها.
شیخ حر عاملی، وسائل الشیعه.
شیخ طوسی، تهذیب الاحگام.
مجله نورالصادق، شماره ۱۳٫
محمدجواد فاضل لنکرانی، اعتبار ابزار جدید در رویت هلال.
میرزا جواد تبریزی، منهاج الصالحین.
ناصر مکارم شیرازی، چند نکته مهم درباره رؤیت هلال.
نویسنده: حجت‌الاسلام سیدمهدی نریمانی زمان آبادی (پژوهشگر و طلبه سطح چهار حوزه علمیه مشهد)
