اجتهاد و اصول فقه

حجت‌الاسلام والمسلمین سید هاشم هاشمی گلپایگانی؛ یکی از فقهای برجسته حوزه علمیه قم و از مهم‌ترین شاگردان و مقرران درس آیت‌الله‌ سیستانی در سن ۷۱ سالگی و پس از چند سال تحمل بیماری، صبح شنبه‌ ۲۹ شهریورماه ۹۹ در قم درگذشت. به گزارش شبکه اجتهاد، مرحوم استاد هاشمی فرزند آیت‌الله سید محمد جمال هاشمی گلپایگانی (فقیه، شاعر و ادیب برجسته نجف در دوره معاصر) و نوه مرحوم آیت‌الله سید جمال گلپایگانی (عارف و فقیه نامدار نجف در دهه‌های گذشته) بود و در چهل سال اخیر در قم به تحصیل و تدریس اشتغال داشت. وی در سال ۱۳۲۸ هجری شمسی در …

اختصاصی شبکه اجتهاد: جناب آقای سید کمال حیدری از فضلای معاصر قم، انسانی پرکار و مصمم، که دارای شبکه گسترده‏ای از سایت، کانال، موسسه علمی و شاگردان متعدد می‏‌باشند. یکی از فعالیت‏‌های ایشان، همکاری و فعالیت سابق وی در «شبکه الکوثر» بود که معارف شیعی را تبیین و به نقد وهابیت می‏‌پرداخت. از چند سال قبل (تقریبا تیر ماه ۹۲ تاکنون) اما، فایل‏‌های صوتی-تصویری (کلیپ‏های) متعددی از اظهارات ایشان در موضوعات مختلف دینی و فقهی منتشر می‌شود که بیانگر اتخاذ رویکرد و مبنایی جدید در حوزه تفکر و رفتار او است. در واقع ایشان از آن زمان تاکنون وارد فاز …

شبکه اجتهاد: امروزه در کنار فقیهان مقاصدگرای اهل سنّت همچون یوسف القرضاوی و احمد الریسونی، برخی از نواندیشان(۱) مانند محمد ارکون، محمد عابد الجابری، عبدالمجید الشرفی و شاگردانش، به سبب آن که علم اصول فقه رایج را ناکارآمد دانسته‌اند، دم از «مقاصد الشریعه» زده و علم مقاصد الشریعه را به عنوان بهترین گزینه برای جایگزینی با اصول فقه مطرح کرده‌اند.(۲) این در حالی است که تفاوت این گروه‌ها در مبانیشان گاه آنان را رو در روی یکدیگر قرار می‌دهد. البته این تقابل میان خود نواندیشان نیز قابل مشاهده است. برای نمونه محمد الطالبی که البته خود منتقد برخی آراء فقیهان …

شبکه اجتهاد: یکی از مهم‌ترین موضوعاتی که طی سال‌های گذشته کتب، مقالات و پایان‌نامه‌های بسیاری درباره آن به نگارش درآمده نظریه/علم مقاصد الشریعه است که در میان اهل سنت به ویژه پس از چاپ کتاب الموافقات شاطبی توسّط محمّد عبده با اقبال فقیهان مواجه شد. در ایران و حتّی در برخی آثاری که در جهان عرب نوشته می‌شود تصوّر بر آن است که همواره نوگرایان(متجدّدان) به بحث مقاصد الشریعه توجّه نشان داده‌اند حال آن که چنین تصوّری از عدم اطّلاع نسبت به تاریخ این نظریه/علم سرچشمه می‌گیرد. مسأله مهمّ دیگر آن است که امروزه برخی پیشروان جریان نواندیشی در جهان …

شبکه اجتهاد: هر از چند گاه کلیپی از یکی از سخنرانان مذهبی پخش می‌شود که موجب استهزاء و انکار و حداقل باعث پرسش‌هایی می‌شود؛ در این موضوع توجه به نکته‌های زیر مفید است: ۱- باید منبع روایت معتبر باشد، یعنی کتابی باشد که: اولاً: انتساب کتاب به مؤلف قطعی باشد. ثانیاً: نویسنده حدیث‌شناس مورد وثوق باشد. ثالثاً: کتاب او نزد متخصصین فن دارای جایگاه والایی باشد، پس نقل روایت از هر کتابی صحیح نیست. ۲- علاوه بر اعتبار منبع باید سند روایت جداگانه از نظر علم رجال بررسی شود. ۳- آنگاه نوبت به بررسی معنای روایت می‌رسد که در این …

اختصاصی شبکه اجتهاد: شناخت موضوع، شرط موفقیت در هرگونه فعالیت درباره آن است. موفقیت در درس خارج، پیش از آن که محتاج روش‌ها و ابزارهای مناسب باشد، در گرو تصور کاملی است که از آن می‌شود. به‌مناسبت آغاز سال تحصیلی جدید حوزه‌های علمیه بر آن شدیم موضوع «درس خارج» را با نگاهی تاریخی-تحلیلی، آسیب‌شناسانه و روشی مورد بازکاوی قرار دهیم و نظر اساتید و صاحب‌نظران را در این باره جویا شویم. این پرونده شامل آثار و گفتگوهایی از اساتید: احمد مبلغی، سید منذر حکیم، حسن معلمی، سید محمدجواد علوی بروجردی، علیرضا اعرافی، سید میرتقی حسینی گرگانی، عبدالحمید واسطی، سید حسن تبادکانی، …

شبکه اجتهاد: یکی از تقسیم‌بندی‌های رایج دروس خارج مبتنی بر مکاتب یا مدارس فقهی و اصولی می‌باشد لذا برای شناخت شیوه درس خارج لازم است تا این مکاتب شناخته شوند. اگرچه بعضی منکر وجود مکاتب مختلف فقهی اصولی در حوزه علمیه می‌باشند لکن با توجه به تفاوت‌های مشهود در شیوه فقاهت و نحوه ورود و خروج در مسائل و مواجهه با ادله و تفاوت در روش تدریس و روش نگارش و حتی موضع‌گیری‌های سیاسی حداقل می‌توان از وجود مدارس فقهی اصولی در این زمینه خبر داد که براساس این مدارس فقهی اصولی سبک‌هایی در درس خارج پدید آمده است. تاریخچه …

درس‌های خارج عمومی، استادش خیلی با عظمت است، ولی چون شیوه‌اش نارساست، فایده‌ای ندارد. فقط در یک فرض می‌توان تصور کرد که در درس خارج‌های موجود کسی، موفقیت نسبی داشته باشد که در درس هزار نفری آقای وحید، شخصی شرکت کند و موضوعی را که استاد می‌خواند، خودش از قبل مطالعه، مباحثه و خلاصه‌نویسی کند و سر درس برود جلو بنشیند. آقا که درس می‌دهد، اشکال کند و اگر هم سر درس نمی‌شود اشکال کرد، بعد از درس از آقا وقت بگیرد که یک روز در هفته برود و کارهایش را با آقا بحث کند. شبکه اجتهاد: حجت‌الاسلام والمسلمین حسن …

شبکه اجتهاد: یکی از شیوه‌های رایج در حوزه تقریر یا نوشتن درس استاد است. نویسنده در این اثر به نقد و بررسی شیوه‌های مختلف تقریرنویسی و شیوه‌های درس خارج پرداخته و پیشنهاداتی جهت ارتقاء کیفیت درس خارج ارائه می‌نماید و در پایان به ریشه‌یابی توهم غلطِ «اجتهاد در عصر ما محال است» می‌پردازد. تقریر یا نوشتن درس استاد مفید است و مورد تأکید بسیاری از علمای گذشته و حال می‌باشد و اوّلین عالمی که اقدام به این کار کرد مؤلف مفتاح‌الکرامه بود که درس استادش علامه بحرالعلوم را تقریر کرد. به تدریج این کار در حوزه علمیه گسترش یافت و …

آیت‌الله نوری همدانی بر آشنایی طلاب جامعه المصطفی با فقه مقارن تاکید کرد و گفت: این عزیزان باید بتوانند در بازگشت به کشورهای خود امتیازات فقه اهل بیت(ع) را بر دیگر فقه‌‌ها بیان کنند. به گزارش شبکه اجتهاد، آیت‌الله حسین نوری همدانی در مراسم آغاز سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ جامعهالمصطفی در بخشی از سخنان خود گفت: بر اساس آیات الهی از هر فرقه، طایفه و گروهی باید عده‌ای در مسیر تفقه دین قدم برداشته، اسلام را در تمام ابعاد فرا گرفته احکام اسلام را برای مردم بیان نمایند. ایشان با اشاره به این که طلاب و دانش پژوهان جامعه المصطفی باید …

داوران جشنواره طراحی سؤالات فقهی فضای مجازی در بیانیه سوالات دریافتی را دارای تنوع و روکرد فرصت نگر و واقع بیانانه دانست. به گزارش شبکه اجتهاد، هیأت داوران در پرسش‌های دریافتی شاهد نوآوری، خلاقیت و دیدگاه‌های تازه بود. تعداد معتنابهی از پرسش‌ها از کیفیت بسیار قابل توجهی برخوردار بودند و حتی در برخی ایده‌های قابل توجهی دیده می‌شود. تولید پرسش‌هایی با این سطح از کیفیت، با توجه به پیچیدگی مسائل فضای مجازی، بسیار قابل توجه است و نویدبخش آینده‌‌‌ای روشن برای جامعه‌ی فقیهان جوان‌‌ می‌باشد. هیات داوران ضمن خرسندی از مشاهده‌ پرسش‌های دریافتی، نکاتی را شایان ذکر می‌داند: ۱) تنوع …

پیش‌نیاز یک درس خارج، روش‌ تحقیق و روش تفکر است، گاه سروران و افاضل محتواهای خوبی را دارند ولی همه‌اش بصورت ناخودآگاه است و در سیر آزمون و خطا به دست آمده است و چون قدم به قدم، الگوریتمی و روشمند و خودآگاه نیست، نحوه تعمیم، نحوه انتقالش به دیگران، نحوه استفاده در حل مسئله، به نقصانها و خلاهایی دچار می‌شود. هرچه بیشتر در روش تفکّر و عملیاتی فکر کردن و یک مسئله را حل کردن، مسئله جدیدی را پیدا کردن، مهارت داشته باشند در عملیات اجتهاد و استنباط با بصیرت بیشتر و سرعت و دقت بر طبق آن شاخص‌ها …

آیت‌الله یوسف صانعی از مبارزان پیش از انقلاب و دادستان و عضو فقهای شورای نگهبان در دهه ۶۰، صبح امروز درسن ۸۳ سالگی دارفانی را وداع گفت. به گزارش خبرنگار اجتهاد، آیت‌الله یوسف صانعی از اساتید دروس خارج حوزه علمیه قم، شامگاه پنج‌شنبه، در اثر زمین خوردگی مبتلا به شکستگی لگن و استخوان دست شد که بلافاصله به بیمارستان منتقل و تحت درمان قرار گرفت، اما به دلیل بیماری‌های زمینه‌ای از جمله بیماری سیروز کبد و کلیه، ساعاتی قبل در بیمارستان نکویی قم، در سن ۸۳ سالگی دار فانی را وداع گفت. حیات علمی و استادان: آیت‌الله یوسف صانعی متولد …

استاد درس خارج حوزه علمیه قم گفت: نباید در ضرورت علم اصول تردید کنیم؛ بله برخی از مباحث در محدوده کمی کاربرد دارد و برخی در محدوده زیادی کاربرد دارد ولی مسأله‌‌‌ای از مسائل علم اصول نیست که در فقه بدون اثر باشد. به گزارش شبکه اجتهاد، استاد محمدجواد فاضل لنکرانی در آغاز دومین دوره درس اصول فقه خود که در مرکز فقهی ائمه اطهار (ع) برگزار شد، با بیان این که دوره قبل درس اصول ۲۳ سال طول کشید، اظهار داشت: اولین دوره اصول را در تاریخ ۱۶ شهریور سال ۷۶ آغاز کردیم و تلاش شد تا به تفصیل …

استاد حوزه علمیه با ارائه پیشنهاد ایجاد نظام آموزشی دوگانه در حوزه گفت: نظام سنتی و جدید در همه جای دنیا وجود دارد و ما هم در حوزه می‌توانیم متناسب با شرایط خودمان این دو را داشته باشیم. به گزارش شبکه اجتهاد، حوزه‌های علمیه اوایل هفته جاری آیین افتتاحیه حوزه‌های علمیه برگزار شد. تحولات دنیای معاصر به ویژه پس از شیوع کرونا، ضرورت نوسازی تشکیلاتی و روزآمدسازی سیاست‌ها، نظام‌نامه‌ها و ساختارهای پژوهشی و آموزشی حوزه علمیه را دوچندان کرده است. آیت‌الله اعرافی در مراسم افتتاحیه این برنامه ضمن اشاره به ایجاد درختواره دانشی دروس حوزه در ۱۶ حوزه دانشی، از …

به همت مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، نرم‌افزار اندرویدی «مجموعه آثار فقهی و اصولی ‌آیت‌الله سید محمدصادق روحانی» تولید و به‌صورت رایگان عرضه شد. به گزارش شبکه اجتهاد، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) به منظور پاسخ‌گویی به نیاز کاربران در خصوص استفاده از متون و معارف دینی و احکام ناب اسلامی بر روی حامل‌های همراه، نرم‌افزار اندرویدی «مجموعه آثار فقهی و اصولی ‌آیت‌الله روحانی» را تولید و به صورت رایگان عرضه کرد. این برنامه، متن ﻛﺘﺎب‌های ﻓﻘﻬﯽ ﻭ ﺍﺻﻮﻟﯽ ﺁﻳﺖ‌ﺍﻟﻠﻪ ﺳﻴﺪ ﻣﺤﻤﺪﺻﺎﺩﻕ ﺭﻭﺣﺎﻧﻰ ﻣﺸﺘﻤﻞ ﺑﺮ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺕ: ﺍﺻﻮﻝ ﻓﻘﻪ، ﻓﻘﻪ ﻓﺘﻮﺍﻳﯽو ﻓﻘﻪ ﺍﺳﺘﺪﻻﻟﯽ را در اختیار محققان و علاقه‌مندان …

شبکه اجتهاد: جدیدترین قسمت مستند «سعادتمندان» با به تصویر کشیدن زندگینامه آیت‌الله شیخ مصطفی اشرفی شاهرودی (از علما و اساتید باسابقه حوزه علمیه مشهد  و از شاگردان مطرح امام خمینی و آیت‌الله خویی) سه‌شنبه ۱۸شهریورماه ۹۹ به روی آنتن شبکه قرآن و معارف سیما رفت.

دبیر شورای راهبردی الگوی پیشرفت اسلامی، در نشست تخصصی طبقه‌بندی جدید علوم به تبیین و معرفی علوم ۹گانه در طبقه بندی جدید علم از منظر فقه هدایت پرداخت. به گزارش شبکه اجتهاد، نشست تخصصی طبقه‌بندی جدید علوم با حضور تعدادی از اساتید و طلاب در خبرگزاری حوزه برگزار شد. حجت‌الاسلام والمسلمین علی کشوری، دبیر شورای راهبردی الگوی پیشرفت اسلامی به ارائه مباحثی همچون معنای طبقه‌بندی علم،‌ معایب طبقه‌بندی فعلی علم، طبقه‌بندی جدید علم و تبیین جایگاه مسأله تصرف طبیعت در طبقه‌بندی جدید پرداخت. معنای طبقه‌بندی علم در طول تاریخ بسیاری افراد و جریان‌ها به محوریت یک مفهوم و تعریف پایه …

شبکه اجتهاد: از دو زاویه می‌توان درس خارج را بررسی کرد؛ زاویه اول، زاویه استادانی است که درس خارج دارند و در درس خارج می‌خواهند سیری را در پیش بگیرند تا طلبه به مطلوب و مقصود، نائل شود. زاویه دوم، زاویه طلاب است. با توجه به وضع موجود و نقایص این ساختار، طلبه چه راهی را باید پیش بگیرد تا به غایت درس خارج نائل شود؟ با توجه به اینکه مخاطب این نوشتار، عمدتاً طلاب عزیز هستند، مطلب را از زاویه دوم پی‌گیری می‌کنیم. مداری که در حوزه تعریف شده، به گونه‌ای است که خروجی‌های آن باید به مرحله رهبری …

شبکه اجتهاد: در مواجهه با درس خارج می‌توان دو نوع نگاه به درس خارج داشت؛ یکی نگاه فلسفی و دیگری نگاه برنامه‌ریزی درسی. در نگاه اول، هر فعالیت و عملی که از انسان سر می‌زند، دارای مجموعه ویژگی‌ها و علل و عواملی است و اقسام چندگانه علت درباره آن صدق می‌کند و دارای علت فاعلی، مادّی، صوری و غایی است. طبیعتاً اگر بنا باشد پدیده‌ای را به نام درس خارج به عنوان فعالیتی تبیین بکنید، باید علل چهار گانه را درباره آن در نظر گرفت. چه کسی این کار را انجام می‌دهد و فاعل درس خارج کیست و بر اثر …

استاد احمد مبلغی معتقد است: درس خارج به دو معنا باید فارغ از فضای درسی باشد؛ اول اینکه به قرائت متن نپردازد و دوم اینکه علم را از جایی که تا حال پیش رفته است، جلوتر ببرد. باید الگویی برای درس خارج، تعریف و ترسیم کنیم و اجزا و عناصری را در آن ملاحظه کنیم که تأمین‌کننده این دو جنبه اصلی آموزش و پژوهش باشد؛ الگوی اصلی و وضع مطلوب درس خارج چنین الگویی است. شبکه اجتهاد: حجت‌الاسلام والمسلمین احمد مبلغی، عضو مجلس خبرگان رهبری و از محققان باسابقه حوزه علمیه است. او علاوه بر ریاست مرکز تحقیقات اسلامی مجلس …

شبکه اجتهاد: طلابی که قصد ورود به درس خارج دارند، باید از سبک‌ها و شیوه‌های متداول درس‌های خارج اطلاع داشته باشند؛ چرا که هر کدام از این روش‌ها و سبک‌ها، دارای نقاط قوت و ضعفی هستند و طلاب وظیفه دارند با تکیه بر نقاط قوت و رفع نقاط ضعف، مسیر درس خارج را تا رسیدن به نتیجه مطلوب هموار سازند. گاهی پیش می‌آید که طلبه‌ای، سالیان طولانی در درس خارج شرکت می‌کند، اما به دلیل آنکه تفاوت این روش‌ها را نمی‌داند، آن‌طور که باید و شاید، از درس‌ها بهره نمی‌برد یا در مسیر اجتهاد و به کارگیری روش‌ها دچار ضعف …

اگر بخواهیم طلبه را برای درس خارج اصول آماده کنیم، باید او را به شناخت خوبی از قواعد و مهارت در کاربرد آن قاعده‌ها در نمونه‌هایی از بحث‌های فقهی برسانیم. در وضع موجود در درس خارج حرف‌هایی زده می‌شود که اصلاً در کتاب‌های سطح نبوده است. مثلاً نظریه شهید صدر، نظریه مرحوم عراقی یا نظریه مرحوم نایینی مطرح می‌شود که در رسائل و کفایه، حرفی از آن‌ها نیست. این مسئله به عهده متن آموزشی است. شبکه اجتهاد: حجت‌الاسلام والمسلمین محمدتقی هادی‌زاده از شاگردان آیات جواد تبریزی، محمد روحانی و شبیری زنجانی است. این استاد خارج فقه و اصول حوزه علمیه …

یکی از ابعاد شخصیتی امام خمینی(ره)، «بُعد علمی» ایشان بود که گاهی به تبیین این بُعد پرداخته می‌شود، ولی از منظر «روش شناختی» بسیار کم به آن توجه شده است. از مواردی که می‌توان با پرداختن «روش شناسانه» به آن، بهره‌های زیادی به دست آورد و از آنها در زندگی فردی و صنفی طلاب و نیز برنامه‌ریزی‌های تحصیلی و آموزشی استفاده کرد، «شیوه تدریس» ایشان به طور عمومی و «شیوه درس خارج» ایشان به طور خصوصی است. این کار به استفاده از «سنت شفاهی» و بهره بردن از محضر شاگردان ایشان ـ که هنوز در قید حیات‌اند ـ نیاز دارد …

شبکه اجتهاد: گام‌هایش را تندتر کرد تا زودتر برسد. سر جایش نشست. استاد با حدیثی درس را شروع کرده بود. دفترش را باز کرد و حدیث را نوشت. استاد بحث را شروع کرد. نیم ساعتی گذشت. دفترش به پایان رسید. از بس نوشته بود، احساس خستگی می‌کرد! شاید این صدمین دفتری بود که پر کرده بود! نگاهی به دور و برش انداخت. بیشتر افراد، تندتند مطالب استاد را می‌نوشتند. نگاهش به حدیث افتاد: «قال علی علیه السّلام: ما من حرکهٍ إلّا وأنت محتاجٌ فیها إلی معرفهٍ». به فکر فرو رفت. آهی کشید و با خود گفت: ای کاش پانزده سال …

معاون آموزش حوزه علمیه خراسان گفت: امروز در کنار ۱۶۰ مدرسه علمیه خراسان، ۱۶۰ حوزه علمیه‌ی مجازی داریم که دروس و آموزش‌ها را به صورت برخط به طلاب ارائه می‌‌‌دهند. با در نظر گرفتن این مدارس با متوسط  ۱۵ تا ۲۰ کلاس در مدرسه که به صورت هم زمان ۴ کلاس برگزار کنند، نیاز به استفاده‌ی همزمان ۱۰ هزار طلبه از سامانه‌ی آموزش مجازی خواهد بود، لذا توسعه‌ی زیرساخت‌های فنی، در دستور کار قرار گرفت. به گزارش شبکه اجتهاد، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدحمید علوی آزیز در مراسم رونمایی از زیرساخت‌های آموزش مجازی این حوزه، با بیان اینکه تهدید کرونا در حوزه …

شبکه اجتهاد: مراسم آغاز سال جدید تحصیلی حوزه علمیه خراسان (۱۳۹۹-۱۴۰۰) با حضور اعضای شورای عالی، دبیر و مدیر این حوزه و اساتید و مدیران مدارس مشهد؛ با سخنرانی آیت‌الله سید احمد علم‌الهدی در مدرسه علمیه عالی نواب برگزار شد.

عضو شورای عالی حوزه علمیه خراسان با اشاره به اینکه در مسئله سازماندهی درس خارج، موضوع تقریرات و تحقیق درس بسیار مهم است، اظهار کرد: درس خارج مانند مقطع سطح نیست که آموزشی باشد و تنها یک دانسته و دانش به دانسته‌های انسان اضافه شود، بلکه همانطور که اساتید در گذشته تاکید می‌کردند، پیش مطالعه و تحقیق نیاز است و طلبه در این مقطع باید نظری داشته باشد. به گزارش شبکه اجتهاد، مراسم آغاز سال جدید تحصیلی حوزه علمیه خراسان با حضور اعضای شورای عالی، دبیر و مدیر این حوزه و تعدادی از اساتید و مدیران مدارس مشهد برگزار شد. …

شبکه اجتهاد: سخن گفتن درباره تاریخ فقه شیعه به دلایل گوناگون دشوار به نظر می‌رسد. برای نمونه منابعی که جهت بررسی تاریخ فقه امامیه در دسترس قرار دارد بسیار اندک بوده و همگی مربوط به دورانی متأخرتر از عصر امام باقر(ع) و امام صادق(ع) هستند. یا آن که گمان می‌کنیم این مرزبندی میان مذاهب اسلامی در زمینه‌های گوناگون از جمله فقه از همان ابتدا مانند امروز مطرح بوده است. همچنین نکته‌ای که بر این دشواری می‌افزاید آن است که شناخت ما از وضعیت فقه در دوران پیش از عصر صادقین(ع) بسیار اندک بوده و جز چند روایت محدود از امامان …

آیت‌الله مکارم شیرازی در پیامی به مناسبت آغاز سال تحصیلی جدید حوزه‌های علمیه گفت: اگر با رعایت شئون بهداشتی امکان برگزاری کلاس‌ها نبود، باید به سمت مجازی حرکت کنیم، اما اگر امکان دارد کلاس‌ها باید حضوری تشکیل شود، چرا که کلاس حضوری عالمی دارد که مجازی ندارد. به گزارش خبرنگار اجتهاد، آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی پیش از ظهر امروز در ابتداء مراسم آغاز سال تحصیلی حوزه‌های علمیه که در سالن جلسات مدرسه عالی دارالشفاء برگزار شد، در پیامی تصویری توصیه‌هایی را بیان کرد و گفت: خدا را شکر می‌کنیم که بار دیگر توفیق داد که بتوانیم در راه نشر معارف …