شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
حجت‌الاسلام الهی پارسا گفت: درصورتی‌که «امر به معروف و نهی از منکر» در مذاق شارع خطابی باشد، بسیاری از عناوین شرعی، تعلیمی و ترغیبی همچون: «ابلاغ» و «تبلیغ دین»، «هدایت»، «تعلیم»، «ارشاد جاهل» و…؛ و همچنین بخش عمده‌ای از عناوین شرعی اصلاحی و تأدیبی همچون «تربیت»، «تنبیه»، «تأدیب» و نیز «اعراض» از «جاهل» و … به دلیل اینکه دارای شاخصه‌های «امر به معروف و نهی از منکر» خطابی نیستند و از باب امر به معروف و نهی از منکر نخواهند بود؛ اما اگر تشریع فریضتین را به‌صورت ملاکی بدانیم، با توجه به اینکه ملاک شارع از ایجاب «امر به معروف و نهی از منکر» ایجاد معروف و انعدام منکر است، این ملاک در بسیاری از عناوین مورد بحث نیز موجود بوده و آن‌ها را در زمره فریضتین و از مراتب آن دو قرار خواهد داد.
به گزارش خبرنگار اجتهاد، جلسه دفاعیه رساله علمی سطح چهار حوزه علمیه مشهد با عنوان «نسبت‌سنجی فقهی امر به معروف و نهی از منکر با موارد وابسته» با تدوین حجت‌الاسلام حسین الهی پارسا و با حضور اساتید داور حجج‌اسلام والمسلمین سیدعلی سجادی‌زاده و مهدی زمانی‌فرد و اساتید راهنما و مشاور حجج‌اسلام والمسلمین مجتبی الهی خراسانی و حسین جوان آراسته، نهم مردادماه ۱۴۰۲ به‌صورت حضوری در محل مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان برگزار شد.
تدوینگر این رساله علمی در ابتدای جلسه دفاعیه، در معرفی پژوهش خود گفت: «امر به معروف و نهی از منکر» مهم‌ترین فرمان شارع در حوزه مسئولیت همگانی میان مسلمانان است و از صدر اسلام تاکنون این دو فریضه اساسی نقش بسزایی در پویایی و حرکت جامعه اسلامی به‌سوی آرمان‌ها داشته‌اند. لذا یکی از بایسته‌های پژوهشی در حوزه «امر به معروف و نهی از منکر» بررسی این دو فریضه با عناوین دیگری مانند «ابلاغ دین»، «دعوت» به «خیر»، «نظارت»، «انتقاد»، «اعراض» از «جاهل» و… است.
الهی پارسا با بیان اینکه در خصوص برخی از عناوین مشابه «امر به معروف و نهی از منکر» همچون «ارشاد جاهل»، مطالب و تحقیقاتی صورت گرفته است ولی هیچ‌کدام به‌صورت جامع بیانگر نحوه ارتباط کلی این عناوین با فریضتین نیستند، اظهار کرد: این رساله بر اساس دیدگاه مفسران، فقیهان و اندیشمندان با روش توصیفی-تحلیلی شبکه ارتباطی عناوین وابسته به «امر به معروف و نهی از منکر» را بررسی و شمول یا عدم شمول مفهوم «امر به معروف و نهی از منکر» را نسبت به اهم این عناوین، ارزیابی کرده است.
ابعاد پژوهش
وی در تبیین ابعاد رساله خود ابراز داشت: با نظر به گستره مفهومی موضوعات عناوین از سویی و نیز گستره ملاکی میان آن‌ها، تشابه میان عناوین شرعی قابل ترسیم خواهد بود. موضوع در عنوان شرعی «امر به معروف و نهی از منکر»، ترک معروف و تحقق منکر در جامعه است که در همین موضوع در برخی عناوین شرعی دیگر ازجمله «ارشاد جاهل» و یا «اجرای حدود» نیز وجود دارد. آنچه به‌ظاهر موجب تمایز این عناوین از یکدیگر می‌شود، قیودات موضوع و شرایط فعلیت حکم است.
این دانش‌آموخته حوزه علمیه مشهد، ادامه داد: در صورت در نظر گرفتن ملاک وجوب «امر به معروف و نهی از منکر» دیگر وجه تمایز جدی میان «امر به معروف و نهی از منکر» و سایر احکام و عناوین که تحت همان ملاک هستند، نخواهد بود؛ اما در صورت توجه به خطابات احکام نه ملاکات آن‌ها، قادر خواهیم بود عناوین مشابه را در دو قالب عناوین «پیشینی» و «پسینی» نسبت به فریضتین در نظر بگیریم.
الهی پارسا افزود: عناوین اقدامات، پیش از رسیدن معروف و منکر که آن‌ها را در این پژوهش به نام عناوین «پسینی» نام نهادیم، جنبه پیشگیرانه، تعلیمی و ترغیبی داشته و معروف و منکر را به مکلف تعلیم داده و به انجام آن‌ها ترغیب می‌کنند.
وی گفت: اهم عناوین ترغیبی و تعلیمی براساس متون دینی و منابع احکام، «ابلاغ و تبلیغ»، «هدایت»، «تعلیم و ارشاد جاهل»، «تحذیر و انذار و تبشیر»، «دعوت به خیر و ترغیب و ترهیب»، «تذکر و وعظ و نصیحت»، «تعاون به بّر و تقوا» است؛ و نیز عناوین اقدامات، هم‌زمان با بعد از تحقق معروف و منکر که آن‌ها را در این پژوهش به عناوین «پسینی» نام نهادیم، در صورت تمرّد و سرپیچی مکلّف از وجوب معروف و حرمت منکر، به هدف اصلاح و تأدیب خاطبان انجام می‌گردد. همچنین، اهم عناوین اصلاحی و تأدیبی بر اساس متون دینی و منابع احکام، «تأدیب» یا همان «تربیت و تنبیه»، «قیام به قسط و عدل»، «اصلاح و تغییر و انکار منکر»، «اعراض از جاهل»، «حسبه»، «احقاق حق و اقامه عدل»، «اجرای حدود و تعزیرات»، «جهاد فی سبیل الله و مقاتله» است.
تدوینگر این رساله سپس بیان داشت: برخی از عناوین نیز در ادبیات روایی و آیات قرآن وجود ندارد اما مشابه امر به معروف و نهی از منکر بوده و به‌نوعی با مباحث حقوقی مرتبطند؛ ازجمله: «اقدامات پیشگیرانه»، «کنترل جرم»، «ضمانت اجرای قانون»، «تعهد اجتماعی»، «مسؤولیت همگانی»، «نظارت عمومی»، «نقد حاکمیت»، ازجمله این عناوین مشابه هستند.
این محقق حوزه علمیه با سنجش مفاهیم شرعی مشابه با «امر به معروف و نهی از منکر» و در نظر گرفتن ممیزات این دو مفهوم از دیگر عناوین مشابه، گفت: رابطه مفهومی میان فریضتین با دیگر مفاهیم مورد بحث بر اساس نسبت‌های چهارگانه: «تساوی»، «عموم و خصوص مطلق»، «عموم و خصوص من وجه» و «تباین» بدست آمد.
یافته‌های رساله
الهی پارسا با عنایت به‌وجود دو رویکرد متفاوت، به یافته‌های رساله پیش‌روی که بیانگر دو نتیجه متفاوت است، اشاره کرد و گفت: درصورتی‌که «امر به معروف و نهی از منکر» در مذاق شارع خطابی باشد، بسیاری از عناوین شرعی، تعلیمی و ترغیبی همچون: «ابلاغ» و «تبلیغ دین»، «هدایت»، «تعلیم»، «ارشاد جاهل» و…؛ و همچنین بخش عمده‌ای از عناوین شرعی اصلاحی و تأدیبی همچون «تربیت»، «تنبیه»، «تأدیب» و نیز «اعراض» از «جاهل» و … به دلیل اینکه دارای شاخصه‌های «امر به معروف و نهی از منکر» خطابی نیستند از باب امر به معروف و نهی از منکر نخواهند بود؛ اما اگر تشریع فریضتین را به‌صورت ملاکی بدانیم، با توجه به اینکه ملاک شارع از ایجاب «امر به معروف و نهی از منکر» ایجاد معروف و انعدام منکر است، این ملاک در بسیاری از عناوین مورد بحث نیز موجود بوده و آن‌ها را در زمره فریضتین و از مراتب آن دو قرار خواهد داد.
ساختار تحقیق
این پژوهشگر و نویسنده حوزوی سپس به تشریح ساختار رساله خود پرداخت و گفت: این رساله از یک مقدمه و چهار بخش تشکیل شده است، بخش اول «مفهوم شناسی امر به معروف و نهی از منکر» از شش فصل تشکیل شده است. «فصل اول: مفهوم معروف و منکر»، «فصل دوم: مفهوم امر و نهی»، «فصل سوم: «امر به معروف و نهی از منکر» عام قرآنی»، «فصل چهارم: مراتب و عناوین «امر به معروف و نهی از منکر» خاص فقهی»، «فصل پنجم: عناوین مشابه با «امر به معروف و نهی از منکر»» و «فصل ششم: نسبت سنجی فقهی». بخش دوم «حکم و رابطه عناوین شرعی تعلیمی و ترغیبی» با «امر به معروف و نهی از منکر» در هشت فصل سامان یافته است: «فصل اول: «ابلاغ» و «تبلیغ» دین»، «فصل دوم: «هدایت»، «فصل سوم «تعلیم» و «ارشاد جاهل»، «فصل چهارم: «تحذیر» «انذار» و «تبشیر»، «فصل پنجم: «دعوت» به «خیر» ترغیب» و «ترهیب»، «فصل ششم: «تذکر» وعظ» و «نصیحت»»، «فصل هفتم: «تعاون بر بّر و تقوا» و فصل هشتم: «جمع‌بندی نسبت عناوین تعلیمی و ترغیبی با «امر به معروف و نهی از منکر». بخش سوم «حکم و رابطه عناوین شرعی اصلاحی و تأدیبی» با «امر به معروف و نهی از منکر» از نُه فصل شکل گرفته است: «فصل اول: «تربیت» «تنبیه»، «تأدیب»؛ «فصل دوم: «قیام به قسط و عدل»؛ «فصل سوم: «اصلاح»، «تغییر» و «انکار منکر»؛ «فصل چهارم: «اعراض از جاهل»؛ «فصل پنجم: «حسبه»؛ «فصل ششم: «احقاق حق» و «اقامه عدل»؛ «فصل هفتم: «اجرای حدود و تعزیرات»؛ «فصل هشتم: «جهاد فی سبیل الله» و «مقاتله» و «فصل نهم: «جمع‌بندی نسبت عناوین اصلاحی و تأدیبی با «امر به معروف و نهی از منکر». بخش چهارم «حکم و رابطه سایر عناوین مشابه» با «امر به معروف و نهی از منکر» در هشت فصل تنظیم شده است: «فصل اول: رابطه «امر به معروف و نهی از منکر» با «اقدامات پیشگیرانه»؛ «فصل دوم: رابطه «امر به معروف و نهی از منکر» با «کنترل اجتماعی»؛ «فصل سوم: رابطه «امر به معروف و نهی از منکر» با «ضمانت اجرای قانون»؛ «فصل چهارم: رابطه «امر به معروف و نهی از منکر» با «تعهد اجتماعی»؛ «فصل پنجم: رابطه «امر به معروف و نهی از منکر» با «مسئولیت همگانی»؛ «فصل ششم: رابطه «امر به معروف و نهی از منکر» با «نظارت عمومی»؛ «فصل هفتم: رابطه «امر به معروف و نهی از منکر» با «نقد حاکمیت» و «فصل هشتم: جمع‌بندی نسبت دیگر عناوین مشابه با «امر به معروف و نهی از منکر».
نتایج پژوهش
تدوینگر رساله در ادامه به برخی از نتایج و دستاوردهای پژوهش اشاره داشت و برخی از آن‌ها را برشمرد:
۱. «معروف» به معنای شئ یا امر شناخته‌شده و «منکر» که متضاد آن است به معنای شی یا امر ناشناخته و بلکه هر آنچه شارع آن را قبیح و حرام برشمرده است، می‌باشد.
۲. معنای اصلی ماده «امر»، «طلب و تکلیف» به همراه قید «استعلاء» است؛ و نیز به هر مطلوبی که موردتوجه مولی است اطلاق می‌شود؛ معنای «نهی» نیز در مقابل «امر» قرار داشته و در متعلّق با یکدیگر متفاوتند: متعلق امر طلب است و وجودی؛ و متعلق نهی زجر و منع و تبعید است و عدمی.
۳. مهم‌ترین استعمالات امر در قرآن کریم درخواست و طلب بیان سببیّت- راهنمایی- دعوت و الزام- ترغیب و نصیحت است؛ و مهم‌ترین استعمالات نهی در قرآن کریم، زجر باز داشتن و منع و اجتناب از چیزی است.
۴. دو واژه «معروف» و «منکر» همچون: «خیر» «شر» «سوء» و «فحشاء» از مفاهیم عام اخلاقی قرآن کریم بشمار می‌روند. «معروف» یعنی هر کار خیر و نیکو و «منکر» یعنی هر کار زشت.
۵. امر به معروف و نهی از منکر، جدایی اهل ایمان از اهل نفاق، نوع وظیفه امر به معروف و نهی از منکر، نقش حکومت اسلامی و مسؤولیت پذیری، بیان می‌کند.
۶. امر به معروف و نهی از منکر خاص فقهی دارای روابط مفهومی با برخی عناوین دیگر است. ازجمله اینکه امر به معروف اولاً امر به حسن است. ثانیاً وادار نمودن به انجام فرائض و ترک امور نهی شده است. ثالثاً: نوعی جهاد، تنفیذ احکام، اقامه حدود، ارشاد به نجات و حذر از فساد است.
۷. امر به معروف و نهی از منکر در فقه دارای وجه ممیَزاتی نسبت به دیگر عناوین مشابه است؛ ازجمله اینکه امر به معروف و نهی از منکر، اولاً اقدام عملی و مطالبه گرایانه است. ثانیاً مطالبه گری از موضع قدرت است. ثالثاً واداشتن به عمل است. رابعاً احیای معروف و ریشه‌کنی منکر است. خامساً: وابسته به معروف و منکر است.
۸. تبیین مفهومی فریضتین با مراتب آن یعنی مرتبه قلبی، لسانی و یدی پیوند خورده است و ازاین‌رو معناهای جدیدی از این دو اراده شده است. به‌طوری‌که برخی از فقها قائلند که «ید» تنها محدود به این موارد نبوده و کنایه از قدرت تلقی شده که دامنه رفتاری بسیار گسترده‌ای همچون به ازدواج درآوردن جوانان، ساختن مدارس، چاپ و نشر کتاب‌های سودمند، ایجاد اشتغال و … را شامل می‌شود.
۹. گاهی عناوین شرعی از مخترعات شارع‌اند و گاهی از مخترعات عرف در صورت اول، مطلوب مولی از اوامر صرف ایجاد طبیعت است و در صورت دوم فقط از سوی شارع مورد امضا قرار گرفته است و …
سخنان اساتید داور، مشاور و راهنما
پس از ارائه محتوای رساله از سوی تدوینگر؛ اساتید حاضر رساله را امیدبخش، قابل قبول و تقدیر عنوان کردند و در ادامه به ذکر برخی اشکالات ویرایشی و محتوایی پرداختند از جمله: ««لزوم اصلاح ساختاری و ترتیب منطقی مطالب»، «عدم گویایی برخی عناوین و ابهامات آن»، «توجه به احادیث مرتبط و مباحث سندی و دلالی»، «لزوم بررسی آرا و ادله فقها و قائلان بحث خطابی و ملاکی»، «فقدان نظریه‌پردازی» و «اصلاح اغلاط و پاورقی‌ها» و … . که در نهایت الهی پارسا به برخی از اشکالات وارده پاسخ داد.
در ادامه حجت‌الاسلام والمسلمین حسین جوان آراسته در مقام استاد مشاور، بیان داشت: امام حسین (ع) می‌فرماید: «وَ إِنَّما خَرَجْتُ لِطَلَبِ الاِصْلاحِ فِی أُمَّهِ جَدِّی، اُرِیدُ أَنْ آمُرَ بِالْمَعْرُوفِ وَ أَنْهى عَنِ الْمُنْکَرِ، وَ اَسِیرَ بِسِیرَهِ جَدِّی وَ أَبِی عَلِىِّ بْنِ أَبِی طالِب»؛ موضوع این رساله بحث امر به معروف و نهی از منکر است و امید می‌رود در راستای احیای امر سیدالشهدا (ع) گامی برداشته باشد.
عضو هیات علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، تذکرات اساتید را سودمند دانست و گفت: موضوع رساله بدیع است و به عرصه‌ای ورود کرده که دست‌کم خود من سراغ ندارم. کتاب و مقالات متعددی نگاه کردم اما ورود به این بخش با نگاه مقایسه‌ای با استناد به ۲۴۰ منبع بسیار خوب است. دسته‌بندی قابل قبول است که چهار بخش شاکله آن را نشان می‌دهد.
وی با اشاره به اشکال یکی از اساتید داور نسبت به فقدان نظریه در این رساله، گفت: برای رساله دکتری و سطح چهار همین اندازه که نوآوری در رساله مشاهده شود، قابل قبول است. چون نظریه‌پردازی کاری شاق و سنگین است. از جناب آقای خسروپناه دراین‌باره سوال کردم و گفتند در کشور کرسی‌های نظریه‌پردازی متعددی داریم، ولی تمامی رای داوران «نوآوری» است و شاید یک یا دو مورد در سال به عنوان «نظریه» مورد تایید قرار بگیرد.
سپس حجت‌الاسلام والمسلمین مجتبی الهی خراسانی در مقام استاد راهنما، ضمن تشکر از ملاحظات اساتید داور و ارائه برخی پیشنهادات، اظهار نمود: دیدگاه تخصصی و حقوقی استاد جوان آراسته در این رساله علمی مؤثر بود و بخش‌های فقهی رساله تقویت شده است.
این عضو هیئت علمی مرکز تخصصی آخوند خراسانی در ادامه بیان داشت: رویکرد قرآنی و فقهی، به امر به معروف لزوماً از ناحیه مفسران و فقها نیست، درواقع دو خوانش از امر به معروف و نهی از منکر است. همچنین، بین اصحاب نگارش علمی در این حوزه، نگارش اعتزالی است، اما این مباحث خواستگاه امامیه و اشاعره است.
لازم به ذکر است، رساله علمی سطح چهار حوزه علمیه خراسان با عنوان «نسبت‌سنجی فقهی امر به معروف و نهی از منکر با موارد وابسته» از سوی اساتید پذیرفته شد و با امتیاز ۱۹.۵ این موفقیت را کسب کرد.
