گذر از موزه نشینی؛ تبلور فقاهت در میدان معاصرت

شماره جدید دیده‌بان اندیشه با عناوینی چون: «در حسرت تدبیر اجتهادی»، «خطر ظهور اخباری‌گری جدید»، «فقاهت معاصر جایگزین فقه معاصر»، «عادت به استنباط عرفی»، «متصدی رفاه عمومی» به بررسی شرایط و موانع کارآمدی فقه پرداخته است.

به گزارش خبرنگار اجتهاد، علم فقه، مهمترین ساحت اندیشه دینی برای مدیریت زیست بشری است که وظیفه دارد تا بر روی ادعای جهانی‌‌ و جاودانگی دین، صِحه بگذارد. به دلیل همین اهمیت است که کمتر اندیشمند دغدغه‌‌مندی را می‌‌توان یافت که بحث از کارآمدی این علم در دنیای معاصر را دغدغه خود ندانسته و بدان ورود نکند.

از سوی دیگر باید دانست که کارآمدی مسئله هست‌هاست؛ یعنی آنجایی که پای سنجش وضعیت دستیابی به اهداف با توجه به امکانات و موانع به میان می‌‌آید، سخن از مقوله کارآمدی نیز طرح می‌‌گردد؛ به عبارت دیگر کارآمدی نیاز به مضاف‌‌الیه زنده‌‌ای دارد که بتواند نسبت خود را با آن اندازه‌‌گیری کند. این مضاف‌‌الیه می‌‌تواند به قرینه عناصری همچون زمان و مکان تغییر کرده و نسبت‌‌های متفاوتی را نیز رقم بزند. از این‌‌رو بحث از کارآمدی علم فقه، به هیچ‌‌وجه ناظر به ذات آن علم بدون توجه به اقتضائات بیرونی نیست؛ به دیگر سخن، تمام بحث‌‌های ناظر به کارآمدی این علم، مربوط به وضعیت فعلی آن با توجه به شرایط کنونی زندگی بشر و با توجه به فعالیت فقهاست نه چیزی بیشتر.

ورای حق و تکلیف

بر این اساس می‌‌توان نظر سه جریان عُمده را نسبت به موضوع کارآمدی فقه، بررسی کرد:

۱. جریانی که با اخذ پیش‌‌فرض ناکارآمدی اصل دین در زندگی بشری، حکم به ناکارآمدی مطلق فقه در این دوران نیز می‌‌کنند. از نظر اینان، علم فقه به دلیل قدیمی‌‌بودن مبانی، مسائل و موضوعات آن، ادنی مناسبتی با زندگی معاصر بشر نداشته و از این بابت، هیچ ظرفیتی برای بهبود این زندگی ندارد؛ از این رو به طور کلی باید از علم فقه دست کشید و مدیریت زیست بشر امروزی را به دست علوم انسانی مدرن سپرد.

۲. جریانی که فقه معاصر را کارآمد تلقی کرده و نسبت به آن، واکنش تدافعی ندارد اما با تاکید بر ظرفیت‌‌های کلان و نهفته فقه، به سراغ کشف و بسط ظرفیت‌‌های مضاعف و پنهان آن نیز می‌‌روند تا بدین‌‌صورت بر ساحت‌‌های کارآمدی آن بیفزایند. از نظر این جریان، فقه هراندازه که از زندگی مردم فاصله گرفته و برای مدیریت اجتماعی و سیاسی برنامه نداشته باشد، به همان اندازه ظرفیت‌‌های خود را کشف‌‌نشده باقی می‌‌گذارد.

۳. جریانی که کارآمدی فقه را صرفا در امور تعبدی و احکام فردی دانسته و از آنجایی که وظیفه‌‌‌ای جز نظارت بر زیست بشری برای فقه در نظر نمی‌‌گیرد، نیازی به بسط و به‌‌کارگیری ظرفیت‌‌‌های بیشتر فقه نمی‌‌بیند. به نظر این جریان، مداخله فقه در موضوعات و حوزه‌‌های مختلف، نتیجه‌‌ای جز تحمیل بار اضافی بر دوش آن به همراه نداشته و فقها را خسته می‌‌کند؛ به همین دلیل از نظر طرفداران این گروه نیز همچون جریان سکولار می‌‌بایست برای مدیریت اجتماعی زیست انسان معاصر، علوم انسانی غربی را به کار گرفته و فقط فقه را در مقام ناظر نسبت به آنها بنشانیم.

علاج حِرمان‌‌ها

بر اساس جریان‌‌شناسی فوق می‌‌توان اذعان کرد که مهمترین اختلافات در ساحت کارآمدی فقه، اولا در میزان توقع از فقه است؛ ثانیا در شرایط کارآمدی، ثالثا در موانع کارآمدی و رابعا در راهکارهای حل موانع. بدین ترتیب، نشریه «دیده‌‌بان اندیشه»، اساتید و صاحب‌‌نظرانی را از جریانات مختلف دعوت کرده و در مورد این مسائل چهارگانه با آنان گفتگو کرده است.

براین اساس در مقدمه شماره ۵۱ نشریه دیده‌بان اندیشه با موضوع «بررسی شرایط و موانع کارآمدی فقه»، تقریظ استاد علیرضا اعرافی مدیر حوزه‌‌های علمیه سراسر وجود دارد که نظام‌سازی و توسعه روش‌مند گستره فقه را یکی از عوامل مهم تحقق تمدن نوین اسلامی دانسته و بر استمرار تحقیقات مشابه، تاکید نمودند.

این شماره در بخش اول مصاحبه‌‌هایی را با اساتید عباس کعبی، ابوالقاسم علیدوست، محمدحسین ملک‌‌زاده و عباس رفعتی نائینی ترتیب داده و در ضمن بحث از مبانی نظری و انتزاعی، به بررسی میزان توقع از فقه و همچنین شرایط کارآمدی آن پرداخته است.

در بخش دوم مناظره‌‌ای را با هفت تن از اساتید سطوح عالی حوزه یعنی حجج‌اسلام سید سجاد ایزدهی، محمدعلی میرزایی، امین اسدپور، محمود شفیعی، محمدعلی لیالی، علی محمدی و سلمان رئوفی برگزار کرده که در آن، وضعیت انضمامی فقه در دوران پس از انقلاب اسلامی مورد کاوش قرار گرفته و مهمترین آسیب‌‌های ناظر به ساختار این علم و عملکرد فقها، استخراج شده است.

در بخش سوم نیز با اخذ کوتاه‌‌نوشت‌‌هایی از ۲۰تن از اساتید حوزه و دانشگاه، راهکارهایی را برای حل آسیب‌‌های فوق، ارائه داده است.

اجتهاد یادآور می‌شود، نسخه چاپی یا الکترونیکی این شماره از نشریه دیده‌بان اندیشه با عنوان «گذر از موزه‌نشینی؛ تبلور فقاهت در میدان معاصرت» هم‌‌اکنون از طریق مراجعه به کانال این نشریه در پیام‌‌رسان‌‌های ایتا و تلگرام به آدرس «didebane_andisheh@» و ارتباط با ادمین کانال، قابل دریافت می‌‌باشد.