شبکه اجتهاد اجتهاد و اصول فقه, حکومت و قانون, اقتصاد و بازار, عبادات و مناسک, فرهنگ و ارتباطات, خانواده و سلامت
حجت‌الاسلام رسول جعفریان معتقد است؛ سعودی‌ها به عنوان برگزارکننده مراسم حج تمتع، امسال و در مقام قیاس با سال‌های گذشته خود، در عملیات اجرایی حج بسیار متفاوت و خوش درخشیدند. او بر این باور است توجهات و دقت آنان در مسایل فرهنگی و اجتماعی نیز در مقایسه با قبل مطلوب‌تر بوده است.
به گزارش شبکه اجتهاد، تغییرات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در جوامع انسانی از ضروریات پیشرفت و حرکت به سوی جهانی شدن است؛ این واقعیت گاهی پا از سمت تغییر فراتر و به نوعی تحول یافتگی را دنبال می‌کند. عربستان سعودی در سال‌های اخیر این مسیر را طی کرده است؛ جامعه‌ای که از مسیر تغییر به تحول رسیده است و گویی گام‌های تحول آن نیز به شیبی تند میل به رشد دارد.
با این وصف و به منظور بازخوانی و بررسی رویداد عظیم حج تمتع و نقش سیاستگذاران و مجریان آن، ایکنا به گفت‌وگو با حجت‌الاسلام والمسلمین رسول جعفریان، پژوهشگر تاریخ اسلام و نویسنده توانا و عضو پیوسته فرهنگستان علوم نشسته است. در این گفت‌وگو جعفریان از جنبه‌های مختلفی چون؛ فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و… به سبک زندگی جدید در عربستان سعودی و همچنین نحوه اجرا و مدیریت رویداد بین‌المللی حج اشاره کرده است. او که هفته گذشته از سفر نورانی حج به کشور بازگشته است و برای چندمین بار طعم شیرین حاجی شدن را چشیده است در این مجال از تفاوت‌های حج امسال و حج در سال‌های گذشته، نظم و تلاش آنان برای اجرای آبرومندانه حج و همچنین رویکرد متفاوت سعودی‌ها در برگزاری این رویداد بزرگ مذهبی سخن گفته است. روایتی شنیدنی که خواندنش را به شما توصیه می‌کنیم؛ با ما همراه باشید.
کلیک کنید: نسیم سحری؛ دانلود سفرنامه حج تمتع ۱۴۰۲ رسول جعفریان
برای آغاز سخن و با توجه به اینکه شما امسال به حج تمتع مشرف شدید، از جذابیت‌های حج امسال نسبت به سفرهای پیشینتان به حج بفرمایید.
جعفریان: اولین سفر حج بنده سال ۱۳۷۱ بود، بعد از حج خونین در سال ۶۶، برای سه سال حج تعطیل بود. بعد از آن سه سال تعطیلی، در سال ۱۳۷۰ حج برگزار شد، سال بعد از آن به حج مشرف شدم، در این فاصله تغییراتی اعمال شده بود؛ از جمله آنچه معروف به محله بنی‌هاشم است، تخریب شده و مسجد النبی توسعه زیادی یافته بود. در مکه هم تغییراتی آغاز شده بود. آن سال از من خواسته شد همراه دو سه نفر از دوستانم، گزارش عمومی برگزاری حج ایرانیان را بنویسیم. این اثر بعد از حج چاپ شد. اما جالب‌تر اینکه از چهار پنج ماه قبل از حج ۷۱، مأمور به نگارش کتاب «آثار اسلامی مکه و مدینه» شدم. به این ترتیب هم از نظر شناخت حج و هم اماکن و آثار تاریخی، حساسیت پیدا کردم.
اولین حج برای من، به جز جنبه عبادی، روی شناخت چگونگی انجام حج از یک طرف و نیز وضعیت آثار متمرکز بود. این شروع، سبب شد بعدها «حج» و «سفر حج» را به عنوان یکی از کارهای اصلی تحقیقاتی انتخاب کردم و ده‌ها مقاله و کتاب در این زمینه تصحیح یا تألیف کردم. خوشبختانه فعالیت‌هایم با توجه بعثه رهبری به جنبه‌های فرهنگی حج، همراه و سبب استقبال از این فعالیت‌ها و انتشار آنها شد. هرچند بسیاری از کارهایم را بیرون از تشکیلات حج منتشر کردم. در آن زمان مجله‌ای به نام «میقات» آغاز به انتشار کرد که در بیشتر شماره‌های آن مقاله داشتم. در واقع طی این سه دهه ادبیات حج خوبی پدید آمد.
با این وصف شما طی حضور در حج به جز اعمال که همه زائران مشغول به آن هستند، فعالیت‌های پژوهشی نیز داشته‌اید. در زمینه تحقیقات انجام شده بیشتر توضیح دهید.
جعفریان: همانطور که عرض کردم، یکی از موضوعات بسیار خوب، کاوش در آثار تاریخی بود. می‌دانید تاریخ‌های زیادی برای شهرهای مکه و مدینه نوشته شده و بخش مهمی از اینها درباره جنبه‌های تاریخی ـ جغرافیایی است. از همان عصر پیامبر(ص) اماکنی که پیامبر(ص) نماز خوانده بودند، مشخص بوده است. مورخان بعدی اینها را ثبت و محفوظ نگه داشتند. مساجدی مثل مسجد النبی(ص) که هر بار توسعه می‌یافت، مورخان گزارش می‌نوشتند. درباره مسجد قبا نیز به همین شکل است. مورخان بزرگی اینها را ثبت کرده‌اند. مثلاً سمهودی، مورخ مهم قرن نهم کتاب بزرگی با نام وفاء الوفاء دارد که جزئیات را براساس متون قبلی و جستجوهای خود ثبت کرده است. به وسع خود، مشابه این کارها را انجام می‌دادم. در ایران مرحوم محمدباقر نجفی، مدینه‌شناسی را نوشته که تحقیقات زیادی کرده و تا زمان خودش، هیچ‌کس حتی در سعودی هم مثل او کار نکرده.
بارها روی نشانی‌هایی که مورخان داده بودند، دنبال مسجد ویران شده قدیمی می‌گشتم. یافتن خانه‌های معروف و بسیاری از مسائل دیگر. برای همین، کتاب آثار اسلامی مکه و مدینه را چهار بار بازنویسی کردم و هر بار مطالبی بدان افزودم. اما به جز اینها، دنبال کتاب بودم. از سال ۷۴ «کتابخانه تاریخ» را در قم تأسیس کردم، کتابخانه‌ای که زیرنظر دفتر آیت‌الله سیستانی فعالیت می‌کند. در تمام این سفرها کتاب‌های چاپ عربستان را برای این کتابخانه می‌خریدم. چون این کتاب‌ها در نمایشگاه‌های کتاب ایران نمی‌آمد یا اگر می‌آمد اغلب تصفیه می‌شد. ما چاره‌ای جز تهیه آنها به صورت شخصی و حضوری نداشتیم (بیشتر کتابفروشی‌های مکه و مدینه را می‌شناسم. دوستان ما آقایان مهدوی و معراجی هم همینطور هستند و بنابراین برای تهیه کتاب مسئله‌ای نداشتیم) سر زدن به دانشگاه اسلامی مدینه یا دانشگاه ام‌القرای مکه نیز جزو کارهایم بود، هرچند گاهی اجازه ورود نمی‌دادند. دیدار با شخصیت‌های علمی مکه و مدینه هم ضمن برنامه‌ها انجام می‌گرفت؛ بارها منزل عاتق بن غیث بلادی رفتیم. انجمن‌های ادبی که در مکه یا مدینه برگزار می‌شد هم مورد توجه‌م بود.
آیا در این ۳۰ سال به شهرهای دیگر عربستان هم سفر کرده‌اید؟
جعفریان: ویزای حج چه تمتع و چه عمره، زیارتی است و به جز مکه و مدینه اجازه تردد به جای دیگر را ممکن نمی‌کند. اما من دو بار به جده رفتم که هر بار برای خرید کتاب بود. مزاحمتی هم ایجاد نشد. یک سفر هم به ریاض رفتم که فکر می‌کنم از طریق قطر یا بحرین انجام شد و در آن سفر اصلاً به مکه و مدینه نرفتم. برنامه‌ای با عنوان «هفته ایران در ریاض» بود و من در آن سفر یک سخنرانی درباره وضعیت مکه و مدینه در آثار جغرافیایی فارسی قدیمی داشتم که مقاله آن در «مجله العرب» در ریاض منتشر شد. یک سفر هم سال ۹۳ به شهر حائل داشتم. دوستی داشتم در دانشگاه حائل که بنده را به یک همایش دعوت کرد. این همایش درباره شهر حائل بود. ایرانی‌ها از طریق این شهر به حج می‌رفتند. در واقع کسانی که از عراق راه می‌افتادند و راه جبل را انتخاب می‌کردند، وارد حائل شده و از آنجا به مدینه و مکه می‌رفتند. در این سفر قبرستان ایرانی‌ها در حائل را نیز دیدم، یک هفته‌ای آنجا بودم، سفر بسیار خوبی بود و گزارش آن را نیز نوشته‌ام.
چه یادگارهایی از این سفرها از خود برجای گذاشته‌اید؟
جعفریان: تقریباً به جز دو سفر که یادداشتی از آن ندارم، برای بقیه سفرها، گزارش و به اصطلاح سفرنامه نوشته‌ام. برخی که عمومی و برای بعثه رهبری بوده و برخی هم سفرنامه‌های شخصی بوده است. در واقع بیش از ۲۰ سفرنامه از حج دارم که همه آنها را سال ۹۳ با عنوان «یاد یار و دیار» منتشر کردم. در سال ۹۶ هم گزارشی نوشتم، آن سال نیز به حج تمتع رفته بودم. بعد از آن دیگر توفیق نداشتم تا امسال که توفیق یار شد و به حج مشرف شدم. در واقع چون دیده بودم که بسیاری از منابع شناخت حرمین از طریق همین سفرنامه‌های قدیمی بوده، سعی کردم آنچه را مشاهده کرده بودم بنویسم. گاهی هم مطالب تکراری شده اما ابایی از نوشتن مجدد نداشتم. مطمئن بودم روزی اینها به کار می‌آید. بیشتر سفرنامه‌های حج ما از دوره قاجار است و من بیش از ۸۰ سفرنامه حج قاجاری را در یک مجموعه ۱۰ جلدی منتشر کرده‌ام. در واقع می‌خواهم عرض کنم ادبیات سفرنامه‌نویسی حج را از آنها فرا گرفتم.
حج امسال را بعد از سال‌ها وقفه‌ای که برای شما داشت چگونه دیدید؟
جعفریان: چند سال پیش، در پی مشکلی که برای کنسولگری عربستان در مشهد پیش آمد، روابط دو کشور تیره شد. من تا آن وقت، آشنایی زیادی با مراکز علمی عربستان داشتم و رفقایی هم داشتم که از آن وقت این ارتباطات قطع شد. ما هیچ وقت نتوانسته‌ایم ارتباط فرهنگی خوبی با عربستان داشته باشیم. چون هم اختلاف مذهبی و هم رقابت‌های منطقه‌ای داریم که سایه روی روابط فرهنگی انداخته است. این اواخر، شرایط سیاسی و تصمیمات دو دولت به اینجا رسید که روابط سیاسی برقرار شود. اما خیلی زود است که از تأثیر آن روی حج چیزی بگوییم. به نظرم مهم‌تر از این، تغییراتی است که در شش هفت سال گذشته در عربستان پدید آمده و چهره این کشور را با گذشته متفاوت کرده است.
مقصودتان از تغییر رویکرد در سعودی چیست؟
جعفریان: در آنجا، برای نزدیک به یک قرن، تفکر وهابی حاکمیت داشت. تفکری سخت‌گیرانه که فقط نگاه مذهبی خاص خود را داشت و روی همه تصمیماتش مؤثر بود. البته سعودی‌ها، این دیدگاه را به ارتباطشان با امریکا و اروپا مربوط نمی‌کردند. روابط خوبی با آنها داشتند و دارند و بزرگترین پایگاه‌های امریکا در همین سعودی و بحرین است که حالا با سعودی تفاوتی ندارد. اما در عملکرد داخلی و مذهبی از وهابیت به عنوان یک نگاه غالب استفاده می‌شد. برای نفوذ در کشورهای دیگر اسلامی هم از همین رویکرد استفاده می‌شد. مسجد می‌ساختند، روحانی تربیت می‌کردند، پول هزینه می‌کردند تا وهابی تربیت کنند و از آنها در نفوذهای دیگر نیز استفاده می‌کردند. اکنون این نگاه تا حدودی تغییر کرده است. گرچه هنوز هم در دانشگاه اسلامی مدینه همین قبیل طلبه‌ها تربیت می‌شوند و کتاب‌هایی که منتشر می‌شود با رویکرد سلفی است. این ربطی به اینکه مثلاً آزادی‌خواهی از نوع غربی مورد نظر سعودی‌ها باشد، ندارد. آنها همچنان امنیتی هستند، طاقتشان هم نسبت به مخالفان بسیار کم است، اما گروهی سر کار آمده‌اند که دیگر آن تقید مذهبی را ندارند و آن را مانع پیشرفت سعودی می‌دانند. حس آنها این است که نسل جوان سعودی نیاز به آزادی‌هایی برای زندگی بهتر به سبک جدید دارد. آنها این قشر را حامی خود می‌دانند. تعریف‌هایی هم برای این نوع از توسعه دارند، اما این نگاه در حج هم تأثیرش را گذاشته است.
تغییر نگاه سعودی چه تأثیری بر حج گذاشته است؟
جعفریان: معمولا گفته می‌شود که به سفر حج تا اندازه‌ای به عنوان یک سفر زیارتی ـ سیاحتی نگاه می‌شود؛ از این که زن‌ها بتوانند بدون محرم به حج بیایند، یا ویزای عربستان امکان سفر به شهرهای دیگر را فراهم کند، گرفته تا نوع اداره اماکن مذهبی. در حال حاضر، قدرت امر به معروف و نهی از منکر به سبکی که در جریان تسلط کامل وهابیت بود، خبری نیست. اکنون نظم و استفاده بهتر از امکانات مهم است. فراهم کردن شرایطی که مسافر به آسانی به همه امکانات موجود دسترسی داشته باشد. قبلاً رویکردی که بود، «هدایت» به «بهشت» وهابی بود، حالا رویکردی که است، لذت از سفر و دست کم سختی نکشیدن است. این بدان معنا نیست که از عبادت غفلت شده است. همه چیز حج، عبادت و دعاست، اما این نگاه روی ارائه امکانات، تقسیم آنها میان حجاج و مسائلی از این دست آن تأثیر دارد.
چه نمونه‌هایی از این دست مسائل تأثیرگذار وجود دارد؟
جعفریان: نمونه‌ها فراوان است. وقتی ما به احد رفتیم، مزاحمتی از نظر خواندن زیارت نبود، وقتی به بقیع وارد می‌شوید، دیگر با نیروهای نهی از منکر مواجه نمی‌شوید، فقط نظم مهم است که وارد شوید، مسیر را طی کنید و از در دیگر خارج شوید. شاید به ذهن شما بیاید که این کار را کرده‌اند که کسی نایستند؛ درست است، این به نظر می‌آید، اما به نظرم در کلیت حج، فعلا برای آنها نظم مهم است. قبلا همه حجاج تلاش داشتند، به نوعی وارد روضه مسجدالنبی شوند. اکنون سهمیه نیم ساعتی برای هر کاروان و حاجی وجود دارد. در واقع همه جا این نظم دیده می‌شود. اکنون فقط نیروهای انتظامی هستند، نه چفیه قرمزها که در بسیاری از سال‌ها، طلبه‌های دانشگاه مدینه بودند که این ایام به استخدام درمی‌آمدند. امسال و آن طور که دوستان نقل می‌کردند، سال قبل، از زنان پلیس در مسجدالحرام استفاده می‌شده است؛ البته صورتشان پوشیده است اما لباسشان مثل سایر پلیس‌هاست.
سال‌ها قبل، عکس گرفتن ممنوع بود و زائران را خیلی اذیت می‌کردند، اما حالا خودشان اعلام می‌کنند به شرط اینکه اولاً ازدحام نباشد، دوم عکس شخصی از کسی که راضی نباشد گرفته نشود، سوم مزاحم عبادت مردم نباشد، عکس گرفتن ایرادی ندارد. خودشان ده‌ها عکاس در مسجد الحرام استخدام کرده بودند. ببینید این نمونه‌ها تغییر بینش را نشان می‌دهد و رسماً هم گفته می‌شود که باید حج به عنوان یک توریسم با درآمد بالا توسعه یابد. امسال یک میلیون و هشتصد هزار نفر در حج حضور داشتند، اما قرار است این رقم تا چند برابر شود. امسال کمترین افراد سعودی نسبت به سال‌های گذشته در حج شرکت داده شدند. وقت نماز، اجباری در بستن فروشگاه‌ها نبود و در سوپری نزدیک محله ما، در همان داخل، نماز جماعت برگزار شد در حالی که مردم همچنان مشغول خرید و فروش بودند. به هر حال سختگیری کاهش یافته و این هم نگاه دیگری است که نشان می‌دهد خارجی باید بیاید که بتواند هزینه کند. البته عربستان تا سال‌ها مجبور است درآمد خود از حج را به علاوه پول‌های زیاد دیگری برای تهیه کردن زیرساخت‌ها آماده کند.
امسال به روشنی معلوم بود که قرار است شهر مدینه یک شهر نمونه و زیبا باشد. تمام شهر در حال توسعه و زیباسازی بود. این کار در مکه هم آغاز شده اما دشوارتر است. تغییر بینش را در جامعه سعودی هم می‌شود دید. البته شاید در این دو شهر مقدس، اجازه برخی کارها نباشد، اما می‌دانیم در شهرهای دیگر قمارخانه و کازینو و … درست شده است. رقاص بیروتی هم دعوت می‌شود. وضع فوتبال را هم دیده‌اید. استفاده از تکنولوژی روز را هم شاهد هستید. امسال زنان هم که ده‌ها سال بود برای رانندگی مبارزه می‌کردند، به وفور پشت فرمان ماشین‌ها در مدینه و مکه دیده می‌شدند.
یک مسئله دیگر در ارتباط با حج، به نظر من، توجه به امر زیباشناختی حج بود که امسال خیلی بیشتر از سال‌های قبل دیده می‌شد. یک نمونه ساده این بود که توئیت‌های وزارت حج و عمره، یک سره عکس‌های هنری از مسجد الحرام می‌گذاشت و استفاده از فضای مجازی بسیار بیشتر شده بود. سابقاً «تبلیغات» برای سعودی در حج محدود بود اما اکنون از این فرصت استفاده می‌شود. در ادامه همین رویکرد، در مسجد الحرام تغییرات مهمی از نظر اداره داده شده بود. برای سعودی‌ها، اصل طواف و نماز است. دیگر اجازه نشستن را نمی‌دهند. دست کم در صحن مسجد و همینطور طبقه اول. حجاجی که سال‌ها برای ساعت‌ها می‌نشستند، اکنون نمی‌توانند این کار را انجام دهند. به علاوه، وقتی شما وارد مسجد می‌شوید و حوله احرام دارید، می‌توانید وارد مطاف شوید، اما وقتی از احرام بیرون آمدید، روزهای بعد، اجازه آمدن ندارید. جالب بود که برخی از حاجیان، برای اینکه بتوانند به زیارت مشرف شوند، بی‌دلیل حوله احرام می‌پوشیدند و در واقع خلاف مقررات آنها عمل می‌کردند. من نظرم این است که برای آنها نظم اهمیت یافته و تلاش می‌کنند به هر شکلی شده اجازه بروز مشکلی را نداده و اجازه دهند اعمال واجب انجام شده و رضایت حاجی جلب شود. به هر حال تعارض منافع هم پیش می‌آید.
به نظر شما وضعیت سعودی‌های تجددخواه در این کشور ثابت می‌ماند؟
جعفریان: من چندان از سیاست داخلی سعودی و نیروهای موجود سررشته ندارم ولی به شکل کلی فکر می‌کنم دو جبهه در مقابل هم هستند. هم در مردم و هم در خاندان سعودی و هم در روحانیون که غالباً تند هستند. در میان مردم، جوانان، نگاه مثبت دارند، هر چند نه همه. در خاندان هم دو قشر هستند، در واقع تجددخواهان علیه سنتی‌ها وارد عمل شدند. روحانیون هم با اینکه حکومتی هستند، اغلب تربیت شده فکر سلفی هستند و به سادگی نمی‌توانند تغییر مسیر دهند، اما این موضوع به خیلی از مسائل دیگر مربوط است.
حج امسال از نظر ارائه امکانات به حجاج چه تغییری کرده بود؟
جعفریان: به هر حال دنیا پیشرفت‌هایی در ارائه امکانات به بشر دارد و عربستان در سال‌های قبل هم تلاش داشت پیشرفت‌هایی داشته باشد. در گذشته پیرمردها را روی تخت می‌گذاشتند و چهار سیاه‌پوست می‌گرفتند و طواف می‌دادند. حالا موتورهای برقی و اسکوتر وجود دارد تا برخی افراد که نیاز دارند، سوار شوند. امسال افزایش کیفیت ارائه خدمات محسوس بود؛ هرچند بیشتر نیروهایی که کارهای عملیاتی حج را انجام می‌دهند باید نظر بدهند. یک امر مشهود این بود که قصد دارند خانه‌های چند طبقه قدیمی و کوچک را از مدار اجاره برای حجاج خارج کنند و همه را در هتل‌ها جای دهند. قدیم‌ترها زائران ایرانی از خانه‌هایی با مسافت دور در مکه یا مدینه استفاده می‌کردند اما اکنون همگی در هتل‌ها اقامت دارند. هتل‌ها البته متفاوت هستند، اما به هر حال پیداست که تحول رخ داده است. در تمام زمین‌های اطراف خط دایره دور حرم نبوی، هتل ساخته شده یا در حال ساخت است. هتلی وجود داشت که ۱۸۰۰ زائر را در خود جای داده بود. به این ترتیب امکانات افزایش یافته چراکه حجاج متمرکز هستند.
سابقاً در میان ایرانی‌ها رسم نبود که زن و شوهر در یک اتاق باشند، اما امسال تعداد اندکی را در اتاق‌های مشترک جای داده بودند و پیداست که سال‌های بعد این موضوع فراگیر می‌شود؛ مثل عمره. در عرفات و مشعر و منی هم امکانات بسیار عالی بود. سال‌های قبل، وضعیت بهداشتی منی خوب نبود، اما امسال بسیار عالی بود. محیط منی از روز یازدهم تا دوازدهم، بسیار کثیف می‌شد، امسال تلاش زیادی بود که تمیز باشد. در مشعر که مردم فقط چند ساعت شب‌ها حضور دارند، برای حجاج ایرانی فرش و ابر برای خوابیدن گذاشته بودند. در منی هم چادرها نسبتاً مجهز بود. دستشویی‌ها که سابقاً از عصر روز عید بسیار کثیف می‌شد، تمیز بود. روشن است، هرچه پول هزینه کنید امکانات بهتری ارائه می‌دهند. این به جیب حجاج ما هم ربط دارد. در برابر ذره ذره این امکانات، ریال سعودی هزینه می‌شود. با این حال شلوغی جمعیت، هوای گرم و راه‌های کوهستانی با فراز و نشیب، مشکلاتی است که به سادگی قابل حل نیست.
امسال همچنان مشکل کرایه بالای ماشین‌ها در ایام حج وجود داشت که این مشکل باید بالاخره حل شود. مشکل بازگشت از عرفات به مشعر که حجاج منطقه خلیج فارس از مونوریل استفاده و بقیه حجاج از ماشین استفاده می‌کردند. همچنان ایرانی‌ها از خط قطار بین مکه و مدینه استفاده نمی‌کنند، هرچند امسال اندکی استفاده کردند که ما هم جزو آنها بودیم. بسیار مجهز است. اینها باید با تصمیمات مشترک حل شود و سعودی‌ها نقش مهمی دارند که طرفشان را وادار کنند که رفتارشان را تغییر دهند؛ هزینه کنند و امکانات بهتر دریافت کنند. حتماً هزینه‌های حج سال‌های بعد نیز بیشتر خواهد شد چون به هر حال دولت سعودی دوست دارد حج را آبرومند برگزار کند.
در حج امسال نیز در حوزه فرهنگی فعالیتی داشتید؟
جعفریان: از ۲۱ خرداد که وارد مدینه شدم تا روز ۱۳ تیرماه که این شهر خارج شدم، عکس‌هایی از فعالیت‌های عمومی و فرهنگی در یک کانال تلگرامی که مربوط به کتابخانه تاریخ است، می‌گذاشتم. بیشتر آنها گزارش از کتابخانه‌ها و کتابفروشی‌ها و موزه‌ها بود. تصاویر جلدهای بسیاری از کتاب‌های تازه انتشار را منتشر می‌کردم. در اینستاگرام نیز گذاشته می‌شد. اگر کسی آنها را در کانال تگرامی مزبور نگاه کند، می‌توانند با سیر این سفر و اماکنی که من دیدم، آشنا شود. بنده توانستم سه کارتن کتاب برای کتابخانه تاریخ تهیه کنم و با زحمت آنها را به ایران منتقل کنم. دست کم دو بار به کتابخانه حرم نبوی رفتم. یک نمایشگاه دائمی تاریخ مسجد النبی(ص) را به همراه دوستان دیدیم. از موزه مدینه منوره که از مهندس کعکی است بازدید کردیم و تعدادی از دوستان را به همراه بردم. موزه راه‌آهن مدینه را هم دیدیم.
البته و در میان همه اینها، به جز امر حج و اعمال آن، کتاب برای من مهم‌ترین مسئله است. در سعودی، کتاب‌های زیادی در چارچوب فعالیت‌های علمی ـ مذهبی آنها منتشر می‌شود که باید بخوانیم. متون قدیمی تصحیح و منتشر می‌شود که برای ما سودمند است. تحقیقات تاریخی آنها گرچه متعصبانه است اما خواندن آنها برای ما مهم است. آثار فقهی به ویژه در حوزه سیاست و اجتماع هم فراوان است. فکر می‌کنم به تدریج باید از شدت چاپ این کتاب‌های تند کاسته شود. اگر دولت سعودی بخواهد کنترل دیدگاه‌های جدید را حفظ کند، باید رنگ و بوی سلفی را کاهش دهد و حتماً این کار را خواهد کرد. با اینکه در یک کتابفروشی انبوهی از کتاب‌های ضد شیعه را دیدم و برخی هم جدید بود، شاید بتوان گفت، کمی از این شدت کاسته شده است. به هر حال؛ الناس علی دین ملوکهم.
