دیدگاه (گفت‌وگو/یاداشت)

سال گذشته مطلبی راجع به نظریات سیاسی آیت‌الله بهجت منتشر شد که تناسبی با مبانی ایشان نداشت و از قضا این مطلب جزء پر بازدیدترین مطالب سال قرار گرفت. متن پیش‌رو مختصری در رد این انتسابات به آیت‌الله بهجت(ره) است. اختصاصی شبکه اجتهاد: آنچه امروزه، برای ما بیش‌ازپیش عادی شده، خواندن اقوال و نظرهای متفاوت و بعضاً متناقضی است که از بزرگان نقل می‌شود، خصوصاً در مسائلی که به نحوی با سیاست ارتباط می‌یابند. می‌بینیم یک شاگرد سخنی را از استاد خویش نقل می‌کند و شاگرد دیگر، سخنی خلاف آن را. آقازاده‌ی عالِمی، نظری را منتسب به پدرش می‌کند حال …

شبکه اجتهاد: در هفته اول سال نو فرصت شد رمان نخل و نارنج به قلم آقای وحید یامین پور را مطالعه کنم. نویسنده، به نظرم موضوع بسیار سختی برای نوشتن انتخاب کرده است. رمان به زندگی مرحوم شیخ مرتضی انصاری از بزرگان علمی و دینی این مرز و بوم پرداخته است. کاری که تا کنون درباره بسیاری از بزرگان انجام نشده است. دو اثر شیخ انصاری یعنی رسائل و مکاسب در فقه و اصول همچنان در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شود و از همین رو می‌توان به تأثیر شیخ در حوزه‌های علمیه پی برد. برای همین هم در حوزه‌های علمیه شخصیت …

شبکه اجتهاد: در این دنیا که در زبان امیرالمؤمنین علی علیه السلام: دَارٌ بِالْبَلَاءِ مَحْفُوفَهٌ (خطبه ۲۲۶) (=خانه‌ای است گرداگردش همه آسیب برای آزمودن) نمی‌توان انتظار داشت که از گزندها به دور باشیم، اما می‌توان چشم داشت که خود را در برابر آن رها نکنیم. سیل حیرت‌انگیز اخیر و اخبار ناگواری که هر ساعت از رسانه‌ها به گوش یا چشم می‌رسید و دل را می‌خلید و از هول آن هوش از سر می‌پرید رنگ سبز بهار را به سیاهی کشاند. این همه خرابی، این همه تباهی، این همه به دست آب بر باد رفتن زیرساخت‌ها، این همه غیرقابل کشت شدن …

شبکه اجتهاد: برای بازسازی متون حدیثی گذشته تنها انبار کردن نقل‌های یک راوی در موضوع کتابی که به او در فهارس نسبت داده‌اند راهکار اساسی نیست و اساساً علمی نیست. باری می‌دانیم فلان راوی شیعی کتابی داشته با عنوان صلات اما از کجا معلوم که همه احادیث موجود در آثار روایی بعدی به نقل از آن کتاب بوده است؟ اینجاست که بررسی شواهد تاریخی و بررسی تک تک روایات و سندها ضروری است. این کار بزرگی است که نیازمند پژوهش‌های گسترده‌‌ای در اسانید کتاب‌های حدیثی است اما پیش از ‌آن نیازمند ارائه دیدگاه‌های تئوریک و نظری درباره منطق اسانید کتاب‌های …

شبکه اجتهاد: پیامبر اسلام، صلوات‌الله و سلامه علیه، در جامعه‌ای از دریافت وحی و نبوت سخن گفت که پیش‌تر یهودیان و مسیحیانِ شبه‌جزیره‌ی عربستان از آن‌ها سخن گفته بودند. مفاهیم دیگر و نیز گزارش‌های تاریخی‌ای که بعدها قرآن کریم از آن‌ها سخن گفت، مفاهیم و گزارش‌هایی بودند که در متون مقدس یهودی و مسیحی آمده بودند. این مشابهت چنان بود که شماری از یهودی‌ها و مسیحی‌ها گمان می‌بردند پیامبر اسلام سخن تازه‌ای نیاورده و همان مفاهیم را با ادبیاتی تازه بازگو می‌کند. خودِ پیامبر نیز، دستِ کم تا زمانی که در مکّه بود، گویی اصراری به بیان تفاوت مفاهیمی که …

اختصاصی شبکه اجتهاد: آیت‌الله شیخ مجتبی قزوینی از فقهای بزرگواری است که به زهد، تقوا، علم و معنویت آراسته بود. او جامع علوم عقلی و نقلی بود. از شخصیت‌های کم‌نظیر علمی و معنوی عصر خود بلکه به اعتقاد برخی از بزرگان مانند آیت‌الله سید عباس سیدان، حاج شیخ مجتبی قزوینی از نوادر علمی و معنوی در طول تاریخ تشیع بوده است. در این مقاله مختصر، گوشه‌ای از تحصیلات علمی و معنوی، اندیشه‌‌ها و افکار، اساتید، شاگردان، کرامات، خلق‌وخو و منش وی و قدرت‌های معنوی و روحی ایشان به‌اختصار بیان‌‌ می‌گردد. تولد: آیت‌الله قزوینی در حدود سال ۱۳۱۵ هـ‌ق در شهر …

شبکه اجتهاد: بعثت یا برانگیختگی راهی است که خداوند از آن مسیر، پیامش را توسط رسولانش برای مردم می‌فرستد. پیامی که هدف آن تهذیب بندگان [یزَکِّیهِم‏]، آموختن آیات الهی و حکمت به ایشان [یعَلِّمُهُمُ]، برداشتن زنجیرها [یضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ]، و ارائه تصویری از یک زندگی اخلاقی بر اساس اسوه بودن رسول الله است [لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَهٌ حَسَنَه]. اساس این دعوت، بندگی خداوند [لِیعْبُدُون‏] و به عبارت رساتر، رواج توحید و یکتاپرستی [قولوا لا اله الا الله تفلحوا] و گذشتن از منیّت‌های فردی و قومی است. آدمی که اسماء الهی را تعلیم یافته [وَ عَلَّمَ …

شبکه اجتهاد: پیامبر خاتم، را پیامبر اخلاق و مهر و رحمت می‌دانیم، او نیز محبت و رافت را ابزاری برای دعوت به شریعت اسلام مورد استفاده قرار داد. چنانچه هنوز هم وقتی از خصایص نبی (ص) سخن به میان می‌آید، دلهای مظلومان می‌لرزد و اشک بر گونه ترک خورده عدالت می‌غلطد. علامه سید جعفر مرتضی عاملی در این ارتباط می‌گوید: این ویژگی هر انسانی است که نسبت به محبت خالصانه و رأفت پدرانه یک سرپرست کرنش نشان می‌دهد پیامبر (ص) با استفاده از خصلت و خلق نیکوی خویش، آنچه را در لوای دستورهای الهی مدنظر داشتند، به دیگران منتقل نمودند و آن مسایل و مطالب در ذهن مخاطبان ثبت و تثبیت شد مگر آنهایی که دل‌هایی بیمار داشتند.

شبکه اجتهاد: هنگامی که سخن از سیره سیاسی به میان می‌آید، ناخواسته پای موضوع سیاست. یعنی قدرت و دولت نیز به میان می‌آید و به نوعی، رفتاری، سیاسی قلمداد می‌شود که به قدرت، مرتبط با معطوف باشد. به همین دلیل، سیاست را شناسایی رفتاری دانسته اند که با حکومت یک سرزمین ارتباط دارد، و می‌کوشد با سایر دولت‌ها رابطه برقرار کند.

شبکه اجتهاد: مدیریت و هدایت صحیح مردم، تنها با تشکیل نظام اسلامی و الهام از قرآن و مکتب اهل‌‌بیت (ع) امکان‌‌پذیر است. تجربه‌های تاریخی نشان می‌دهد بدون تشکیل حکومتی بر اساس تعالیم اسلامی، خدمت به مردم و هدایت آنان که هدف از آفرینش نیز همین است، یا اصلاً ممکن نیست یا دست‌کم صوری و ناقص است و هرگز به تحقق آرمان‌های پیامبران و امامان معصوم (ع) نخواهد انجامید؛ چرا که تبلیغ و ارشاد مردم، بدون یک نظام دینی و اسلامی و در زیر سایه حاکمیت‌های غیرالهی و ظالم، به منزله آب در هاون کوبیدن است. همان طوری که ترویج شرک …

شبکه اجتهاد: حجت‌الاسلام والمسلمین رسول جعفریان، نویسنده و استاد تاریخ دانشگاه تهران طی یادداشتی که در فضای مجازی منتشر شده است به تجربه انقلابی و غیرانقلابی در میان روحانیت از گذشته تا به امروز پرداخته است که می‌خوانید. ۱- مرور بر تحولات نزدیک به یک سال اخیر در قم، تقابل دو طرز فکر را نشان می‌دهد. عده‌ای که بر اساس شعارهای خودشان، طرفدار انقلابی ماندن حوزه هستند، و باز عده‌ای که به گفته همین گروه، سکولار یا غیرانقلابی‌اند و گویی نسبت به انقلاب بی‌تفاوت هستند. به نظرم، این وضع تا حدی شبیه چیزی است که زمان آیت‌الله بروجردی و رابطه …

دانش اصول فقه یکی از علوم پویا و گسترده اسلامی است که نقش بی بدیلی در مقام فهم و استنباط احکام شریعت دارد. مطالعه آثار مختلف اصولی برای خوانندگان تسلط وپختگی فکری به بار می‌آورد و به اشکالات احتمالی فکری آنان در حوزه این دانش پاسخ می‌دهد. شبکه اجتهاد: موسوعه پانزده جلدی “المباحث الاصولیّه” حاصل تلاش علمی اصولی برجسته و معاصر آیت‌الله شیخ محمد اسحاق فیّاض است. کتاب یک دوره کامل مسائل دانش اصول فقه را به تفصیل مورد بررسی و کاوش قرار داده و با قلمی گویا به گشودن ابهامات این دانش اهتمام ورزیده است. آنچه ملاحظه می‌کنید سیری …

برخی اعتراض می‌کنند که گاهی عناوین مطالب، غیرواقعی است. این نقد به نظر من وارد است. دوستان گاهی در انتخاب تیتر، اجتهاد می‌کنند. دنبال عناوینی هستند که چالش‌برانگیز باشد کما اینکه در عکس‌ها، به دنبال عکسی هستند که یک‌جور ماجراجویی را صورت بدهد و جذاب‌تر بشود. گاهی میز مطلبی را تلخیص می‌کنند و بر آن پیش‌درآمد می‌گذارند. این‌ کار مقدار برای شبکه اجتهاد مناسب نیست. عناوین را یا با مشورت بگذارند یا موضع اصلی را دربیاورند. گاهی مطلبی را تقطیع می‌کنند و از سیاق آن درمی‌آورند ولو متکلم در سیاق خود، درست گفته است؛ اما وقتی جدا می‌شود، قابل‌قبول نیست. …

اختصاصی شبکه اجتهاد: گذشت بیش از یک دهه از عمر «شبکه اجتهاد»، فرصت مناسبی است تا موفقیتها و آسیبهای آن به بحث گذاشته شود. استاد سعید ضیائی‌فر، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، در این یادداشت شفاهی، ایده‌ها و نظرات خود برای بهبود سایت اجتهاد را بیان کرده است. پیشنهادهایی برای ارتقاء شبکه اجتهاد دارم؛ اما فعلاً به دلیل اینکه مراجعات زیادی به سایت نداشتم، نمی‌توانم داوری خاصی داشته باشم و اطلاعاتم به‌قدری نیست که حتی یک داوری نسبی هم داشته باشم، لذا به روؤس مطالب اشاره می‌کنم. بانک ایده‌ها و سوژه‌های پژوهشی نکته اول اینکه بانک ایده‌ها …

من به این نکته واقفم که هر سایت و شبکه‌ای اهداف و سیاست‌ها و خطوطی دارد که آن خطوط حتماً باید رعایت شود؛ اما انتظار بنده این است که شبکه اجتهاد تلاش کند، آن خطوط خودش را حداقلی کند چراکه ساحت فقه، یک ساحت هم پر قلمرو و پر هیمنه است و هم پر حضور است؛ یعنی حضور فقه در ساحت زندگی انسان‌ها خیلی زیاد است. این دو ویژگی که دو ویژگی حداکثری برای فقه است، ما را ملزم می‌کند که تلاش کنیم حداکثر ظرفیت‌های موجود را در میان فقه‌پژوهان و متفقهان استفاده کنیم و لذا نکته‌ای که به‌عنوان اولین …

اختصاصی شبکه اجتهاد: فضای حوزه‌های علمیه از دیرباز، فضایی چندصدایی شناخته می‌شود. از فراگیری صرف و نحو تا نزدیک شدن به اجتهاد در دروس خارج، پدیده‌ای به نام «مباحثه» و «ان‌قلت و قلت» وجود دارد. اساساً پویایی و حیات علم در حوزه به همین دیالوگ‌ها و جسارت‌هاست. در عصر ما و با تحولی که در عرصه فن‌آوری اطلاعات رخ داده است، هم‌اندیشی و تبادلات علمیِ دو طرفه، فضایی جدید را برای بروز خویش یافته است به نام «فضای مجازی». قطعاً عقلا و روشن اندیشان حوزه، این مکان مجازی را نیز به‌مثابه یک «مَدرس» جدید برای ادامه مباحثات طلبگی می‌انگارند. در …

به نظر من باید سطح افراد مصاحبه‌شونده را بالا ببریم. نباید شبکه اجتهاد را از اساتید مبرز حوزه که شناخته‌شده هستند، خالی کنیم. شبکه اجتهاد یک تصاویری را از بعضی از آقایان زده است و این تصاویر همچنان باقی است. من کسانی را می‌بینم که شاید کم هم نباشند که یا اساساً جزء اساتید حوزه نیستند یا حداقل در حوزه قم شناخته‌شده نیستند. وقتی افرادی را به‌عنوان شاخص می‌آوریم و تابلوی شبکه اجتهاد قرار می‌گیرد درحالی که تراز علمی بالایی ندارند، خوب نیست. با افراد سطح بالا، کمتر مصاحبه شده است. شما سعی کنید در کنار اساتیدی که گمنام هستند، …

با توجه به سهم مهم دو کتاب ذریعه و عده در اصول فقه شیعی بدون مطالعه و تدریس دقیق این کتاب‌ها برخی از پیش زمینه‌ها و مبانی مباحث اصولی و از آن جمله آنچه از اصول معتزله و اهل سنت وارد اصول فقه شیعی شده به خوبی شناخته نخواهد بود. شبکه اجتهاد: در قدیم مرسوم این بود که یکی از دو کتاب عده شیخ و یا در سطح محدودتری ذریعه مرتضی را در آموزش‌های اصولی در نظر‌ می‌گرفتند. البته عده شیخ مورد اقبال بیشتری بود خاصه برای قائلان به حجیت اخبار آحاد؛ به همین دلیل هم هست که در حوزه‌های …

خط اتصال اندوختن و به کار بستن تجربه‌های گذشتگان، تاریخ است و حوزه ای که می‌خواهد وارد امر حکمرانی نظام اسلامی بشود. باید بداند دویست سال است که این کار را کرده است و اگر عقبه خود را خوانش نکند و از آن نیاموزد، مثل کسی است که دچار فراموشی شده است. شخصی که فراموشی دارد، ممکن است یک‌دفعه جلوی ماشین برود و یا داخل آتش بپرد. چون تمام تجربه گذشته‌اش پاک‌شده است. اگر ما نتوانیم گذشته را به کار بگیریم و فرآوری کنیم، دچار اشتباهاتی می‌شویم که علما، در زمان مشروطه گرفتار آن شدند. ما باید تاریخ مشروطه را …

اینکه مالک دارایی‌‌های شرکتهای بیمه کی است، یا مبنای پرداخت و دریافت آنها چی است، شاید از جهت کمی و مقادیر حق بیمه و  مستمری‌‌ها تفاوت محسوسی  ایجاد نکند, اما از جهت کیفی و تبعات حقوقی و فقهی می‌تواند بسیار مهم و اثر گذار باشد. یکی از این شرکتها که به دلیل عموم افرادی و ازمانی ابتلاء جا دارد درباره مالکیت و مبانی پرداخت و دریافت آن مطالعات و اطلاع رسانی کافی صورت گیرد، سازمان تامین اجتماعی است. اختصاصی شبکه اجتهاد: (شستا) مخفّف شرکت سازمان تأمین اجتماعی است. رییس جمهور محترم اخیرا در هنگام ارائه بودجه سال ۹۸ به مجلس، …

شبکه اجتهاد مسلماً برای خودش اهداف و سیاست‌هایی را تعریف کرده است و با توجه به اینکه در مهد تغییر و تحولات فقهی که قم باشد هم نیست و از جایی مثل مشهد، فعالیت‌ها را رصد می‌کند (اگرچه ایادی مختلفی در قم دارد)، تا همینجا هم خیلی موفق بوده است. اختصاصی شبکه اجتهاد: بیش از ده سال، از عمر بزرگ‌ترین سایت فقهی حقوقی کشور می‌گذرد. در پایان سال ۹۷، فرصت مناسبی است تا موفقیت‌ها و ضعف‌های اجتهاد را به بحث بگذاریم. حجت‌الاسلام‌ علی رحمانی، مدیر مرکز تخصصی آخوند خراسانی، علاوه بر تسلط بر فقه و آشنایی با رسانه، مدتی نیز …

هرکسی مناسب باذوق خودش و نه نیازهای اصلی، مطالب را تفسیر می‌کند. ما عادت داریم در خیلی امور، از شخصیت‌ها و سخنان آن‎ها کاریکاتور می‌سازیم؛ یعنی یک‌گوشه را برجسته می‌کنیم و بقیه اعضاء رئیسی مغفول و متروک می‌ماند. همه این ابتلا را دارند. ما واقعاً درباره همه امور، در مورد معرفی اهل‌بیت، در ارائه الگو، در مسائل انقلاب، در مسائل مختلف این دو اصل را باید رعایت کنیم. اختصاصی شبکه اجتهاد: بیانیه گام دوم رهبری، واکنشهای مختلفی را در میان اقشار مختلف نخبگان در پی داشت. در این بین، آنچه برای شبکه اجتهاد دارای اهمیت است، پیوستهای فقهی و حوزوی …

نوروز آغاز فصل بهار و شکفتن گل‌ها و طبیعت به‌عنوان سنتی ملی با آموزه‌های دینی تلفیق‌شده است. ما آغاز سال نو را جشن می‌گیریم، زیرا در فرهنگ ملی ما دیدوبازدیدها و سفرهای تفریحی در این ایام به شکل گسترده انجام می‌گیرد و صله‌رحم که از سنت‌های حسنه قرآن و حدیث است و با آموزه‌های اخلاقی ما ارتباطی وثیق دارد و تأثیر فراوانی بر جامعه و خانواده و تربیت نسل جدید ما می‌گذارد، باید پاس داشته شود. به این جهت برای ترویج صله‌رحم باید این ایام را عزیز داشت که در اخلاق و تعامل زندگی ما تأثیرگذار است، صله‌رحم باعث کاهش …

اگر منشأ عید باستانی یک امر نادرستی بوده است اما الآن و در شرایط کنونی، این عید در مصب صحیح خود قرارگرفته است. من چهارشنبه‌سوری را قبول ندارم و باطل است و هیچ داعی عقلایی بر این کار متصور نیست؛ اما مراسم عید نوروز هم دواعی عقلایی و هم دواعی شرعی دارد. این صله‌رحم، هدیه دادن، دیدوبازدید یکدیگر رفتن، مورد تائید شارع است. ما کاری به گذشتگان نداریم. فعلاً ما هستیم در یک جامعه ایرانی زندگی می‌کنیم که این جامعه ایرانی از قرن‌های گذشته، این عید را پاس می‌داشته است و در آن کار خلاف شرعی هم انجام نمی‌داده است؛ …

اختصاصی شبکه اجتهاد: در دهه‌های گذشته از میان آثار فارسی فقهی که به موضوع بلوغ دختران به شکل ویژه پرداخته و بررسی‌‌های جامع، دقیق و یکپارچه‌ای را ارائه کرده باشد، می‌توان به کتاب «بررسی فقهی بلوغ دختران» اثر گرانقدر حجت‌الاسلام والمسلمین سید مجتبی نورمفیدی اشاره داشت که چاپ اول آن توسط انتشارات مرکز فقهی ائمه اطهار در سال ۱۳۹۵ منتشر گردید. در پیشگفتار این کتاب هدف از تدوین در موضوع بلوغ دختران چنین ذکر شده: «در این میان بحث از بلوغ دختران از جهت دیگر اهمیتی مضاعف پیدا می‌کند زیرا امروزه تلاش‌های گسترده جهانی با شعار رفع تبعیض بین زنان …

شبکه اجتهاد: فقه سیاسی به مثابه شاخه‌‌ای از دانش فقه در کنار دانش‌های دیگر بالندگی، رشد، گسترش و فراز و فرودش بر شرایط تاریخی-محیطی و تاریخی-بین‌الاذهانی استوار شده است. شرایط متغیر محیطی و بین‌الاذهانی حاکم بر دوره غیبت در جهان تشیع به عنوان بستری محدودکننده و ظرفیت‌ساز برای فقه سیاسی عمل کرده است و در نتیجه سه نظریه در سه مقطع مختلف تاریخی بروز یافته و برای مدتی در شرایط مشابه گسترش پیدا کرده است. هر یک از این سه نظریه در این سه دوره مقبولیتی فراگیر داشته و به تدریج به گفتمان مسلط آن زمان تبدیل شده است. آنچه …

بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی بیانیه‌ مهمی است که به نظر من می‌تواند یکی از اسناد فقه سیاسی در آینده به شمار رود و در صورتی که اهتمام لازم به آن صورت گیرد. به گزارش شبکه اجتهاد، رهبر انقلاب اسلامی در بیانیه‌ی «گام دوم انقلاب» با مرور تجربه‌ی ۴۰ ساله‌ی انقلاب اسلامی اعلام کردند: انقلاب «وارد دوّمین مرحله‌ی خودسازی و جامعه‌پردازی و تمدّن‌سازی شده ‌است». گام دومی که باید در چارچوب «نظریه‌ی نظام انقلابی» و با «تلاش و مجاهدت جوانان ایران اسلامی» به‌سوی تحقق آرمانِ «ایجاد تمدّن نوین اسلامی و آمادگی برای طلوع خورشید ولایت عظمی (ارواحنافداه)» برداشته شود. دکتر …

مناسبات میان علما و اعتراضات آنها بر یکدیگر و پاسخ‌‌هایی که می‌دهند، روشنگر نکات جالبی است. در این یادداشت، دوستی از علما، دوست دیگرش را به خاطر برخی از کارهایش عتاب کرده و او پاسخ داده و در این پاسخ تفکیکی میان احکام جاری در زندگی بدست داده که جالب است. شبکه اجتهاد: تأمل در این که کدام حکم شرعی است و کدام چنین نیست، بلکه کار عقل و عرف است، از روز نخست در روش اجتهاد فقهی مسلمانان مطرح بوده است. قرن اول، حکمش فرق می‌کند، زیرا وفور احادیث در اواخر قرن اول و سپس قرن دوم، این تصور …

شبکه اجتهاد: در بیانیه راهبردی رهبری به تحلیل منصفانه این چهار دهه، بیان ظرفیت‌ها و فرصت‌ها و آینده‌پژوهی و اقداماتی که باید انجام شود، اشاره شده است. باید تمدن نوین اسلامی را بر پایه محتوای انقلاب و شعارهای انقلاب قرار دهیم. نکته مهم این بیانیه تأکید به گفتمان انقلاب اسلامی است که به محتوای معنایی و شعار اصلی انقلاب مانند عدالت، عقلانیت، برادری، آزادی و غیره تأکید داشته که راه نجات انقلاب است. اموری نظیر تمدن‌سازی، ایجاد پیشرفت اسلامی، جامعه‌سازی و دولت‌سازی که در واقع کلان طرح ایجاد تغییر و مهندسی اجتماعی است به مجموعه‌ای از عناصر وابسته است که …

اختصاصی شبکه اجتهاد: به نظر می‌رسد نظم عبارت است از «نوعی وحدت در کثرت»؛ بنا بر این به اموری منظم گفته می‌شود که در عین کثرت، بین اجزاء و افراد آن نوعی وحدت خاصّ نیز مشاهده شود، حال یا وحدت غایی یا صوری و یا …. . تقسیم نظم به دو قسم صناعی و تکوینی چنانچه آیت‌الله جوادی هم در کتاب براهین اثبات واجب مرقوم فرمودند، نظم به دو قسم صناعی و تکوینی تقسیم می‌شود؛ صناعی مثل غالب مصنوعات بشری مانند ساعت، ماشین، کامپیوتر، صور منقوشه و … و تکوینی مانند بدن انسان، نظام خورشید و ماه و …. . …